Oznaczanie własności towarzyszy człowiekowi od początku istnienia, a potrzeba wyrażenia przynależności konkretnej rzeczy do konkretnego właściciela przybierała przez wieki różne formy. Nabywanie, posiadanie i gromadzenie różnego rodzaju zbiorów znalazło także swoje odzwierciedlenie w niewielkich grafikach zwanych ekslibrisami (z łac. ex libris – z ksiąg) – wskazującymi na to, do kogo należy konkretna książka. Zanim jednak proweniencyjne znaki własnościowe zaczęły pojawiać się na drugiej stronie okładki, przybierały pierwotnie postać glinianych tabliczek doczepianych do kapsuł ze zwojami w starożytności, malowanych na rękopisach i wczesnych drukach protoekslibrisów czy też wybijanych na oprawach superekslibrisów.
Pierwszy polski znany ekslibris pochodzi z roku 1516 i został wykonany dla prymasa Macieja Drzewickiego w wiedeńskiej oficynie Hieronima Wietora (wersja cyfrowa jest dostępna w Jagiellońskiej Bibliotece Cyfrowej). W drodze ewolucji, jaką przeszedł ten znak własnościowy, wykształciła się wokół niego swoista kultura – gromadząca bibliofilów i kolekcjonerów, miłośników małej grafiki i utalentowanych artystów, którzy w niewielkiej formie znaku potrafili zamknąć wiele informacji o właścicielu i jego zbiorach, wykorzystując bogactwo technik graficznych i motywów.
Zarówno motyw, jak i tekst zamieszczone na znaku należą do głównych kryteriów, jakie grafika powinna spełniać, by mogła być uznana za ekslibris. Poza motywem i napisem, który powinien zawierać określenia wskazujące na przynależność do księgozbioru (np. ex libris, ekslibris, ex bibliotheca, z biblioteki, z księgozbioru) i nawiązywać do właściciela lub adresata znaku, ma być ona także wykonana w technice umożliwiającej wielokrotne powielanie oraz mieć format pozwalający na wklejenie do tomów.
Zbiór ekslibrisów Biblioteki Narodowej należy do największych i najcenniejszych w Polsce i liczy ponad 46 000 jednostek, a niewielki ich wycinek prezentowany w POLONIE pozwala na chociażby częściowe, fragmentaryczne zapoznanie się z tym zasobem.
Od momentu swojego powstania ekslibris, podobnie jak posiadanie księgozbioru, był znakiem ekskluzywnym, nobilitującym, poświadczającym m.in. wykształcenie, pochodzenie, zainteresowanie kulturą oraz pozycję właściciela w społeczeństwie. Pod koniec wieku XIX, wobec rosnącej dostępności i powszechności druku, zarówno jego wartość, jak i poziom artystyczny uległy zmianie na korzyść ilości oraz kolekcjonerstwa. Niemniej jednak nadal, choć zapewne w mniejszym zakresie, ekslibris funkcjonował zgodnie z pierwotnymi założeniami, czego przykładem mogą być znaki wykonane przez firmę Agry dla rodziny Sanguszków.
Przedstawiają one także jeden z najpopularniejszych motywów występujących na ekslibrisach: herb (tu – Pogoń Litewska) umieszczony na podbitym gronostajem ozdobnym płaszczu heraldycznym zwieńczonym koroną; całość zamyka u dołu napis wskazujący na miejsce przechowywania księgozbiorów – Sławutę, Podhorce i Gumniska.
Spośród znaków wcześniejszych szczególną uwagę zwracają prace Kajetana Wincentego Kielisińskiego (1808–1849), zwłaszcza że w bazie zamieszczono m.in. odbitki wielu grafik wykonanych z jednej płyty na jednym arkuszu papieru.
Akwafortowe znaki, wykonane z zamiłowaniem do szczegółu, jednak nie zawsze z odpowiednio dobranym liternictwem, są przykładami prac zdolnego, przedwcześnie zmarłego artysty.
W zasobach POLONY odnaleźć można również przykłady prezentujące warsztat grafików – szkice i projekty konkretnych ekslibrisów, np. Aleksandra Brzostka (ca 1867–1911) dla Lucjana Steckiego czy Rudolfa Mękickiego (1887–1942) dla L. J. Jaroszewskiego, krakowskiego wydawcy i nakładcy.
Warto także zwrócić uwagę na licznie zgromadzone prace warszawskiego grafika Stanisława Cieślewskiego (1895–1944), który za pomocą niewielkich znaków, wykonanych w czasie II wojny światowej, starał się oddać grozę i zniszczenia tamtych czasów, stąd często obecne na ekslibrisach płomienie, gruzy, wykrzywione twarze.
Z tamtego okresu pochodzą również prace Witolda Gawęckiego (1911–1946) i Gracjana Achrema-Achremowicza (1899–1942) oraz znaki wykonane m.in. dla największych kolekcjonerów i znawców ekslibrisu, np. Zygmunta Klemensiewicza (1874–1963), Tadeusza Lesznera (1895–1967) czy Edwarda Chwalewika (1873–1956).
Jednym z przejawów kultury ekslibrisu są również publikacje mu poświęcone. Poza katalogami wystaw, konkursów, przeglądów, popularne były i są nadal także teki autorskie, zawierające oryginalne odbitki wybranych znaków, oraz teksty popularnonaukowe lub naukowe z zakresu ekslibrisologii.
Z biegiem czasu ekslibris przestał spełniać swoją pierwotną funkcję – wyłączony z tomu stał się obiektem kolekcjonerskim: gromadzonym, sprzedawanym, wystawianym, ocenianym. Cieszy dziś zatem jako mała grafika, rzadko trafiająca do miejsca pierwotnego znaczenia – na drugą stronę okładki.
◊◊◊
Artykuł powstał w ramach realizacji przez Bibliotekę Narodową projektu „Patrimonium – digitalizacja i udostępnienie polskiego dziedzictwa narodowego ze zbiorów Biblioteki Narodowej oraz Biblioteki Jagiellońskiej” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa 2014-2020 oraz budżetu państwa.
◊◊◊
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
