Zwierzęce zczłowieczenie

Czytając o początkach rozmaitych kultur możemy zauważyć, że niezależnie od szerokości geograficznej próby pojmowania świata przez człowieka opierały się na bardzo podobnych założeniach. Podstawą trwania ludzkości jest kult życia, a co za tym idzie kult pierwiastków, które to życie dają. Takim pierwiastkiem od zawsze był oddech. Oddech będący zatrzymanym w ciele wiatrem i powietrzem stał się duchem lub duszą. W języku łacińskim właśnie te trzy pojęcia: wiatr, powietrze i duch znane są pod jedną nazwą Anima. Ciało posiadające oddech zostało z kolei określone nazwą Animalis. Do tej grupy zaliczamy się zarówno my jak i wszystkie inne oddychające zwierzęta.  

Zgodnie z dawnymi przekonaniami ludu oddech w formie powietrza i wiatru mógł być bytem niezależnym. Ciało ludzi lub zwierząt było jedynie jego siedliskiem. Oddech, znany również jako dusza, po uwolnieniu z ciała poprzez jego śmierć, zazwyczaj udawał się w wędrówkę do innego świata. Nie było to jednak regułą. Niejednokrotnie nie chciał porzucić dotychczasowego ziemskiego bytu. Bywało, że wędrował po ziemi przyjmując postać swojego dawnego gospodarza. Zdarzało się również, że przenikał do ciała innych, również nieludzkich istot.

Od czasów starożytnych za zwierzęta najbardziej związane z wędrówką dusz uznawane były zwierzęta powietrza, czyli ptaki i owady. Odpowiednikiem najsilniejszych podmuchów wiatru, czyli ducha, były duże ptaki drapieżne, takie jak orły, jastrzębie, sępy lub sokoły. W starożytnym Rzymie podczas ceremonii konsekracji cesarzy znad płonącego stosu pogrzebowego wypuszczano orła, który wzlatując do nieba symbolizował duszę wznoszącą się na spotkanie bogom.

Ptaki te brały udział także w rytuale Auspicjum, który polegał na próbach poznania woli bogów na podstawie obserwacji ich lotu. Wieki później legendy dotyczące powiązania dusz ludzkich z ciałami skrzydlatych drapieżników można było usłyszeć także na naszych ziemiach. Przykładem może być legenda o rodzie Herbutów, do których należały niegdyś ruiny zamku znajdującego się w okolicach Dobromila (obecna Ukraina). Członkowie tego rodu mieli zamieniać się w orły po śmierci i gniazdować na pobliskich skałach. Dopóki orły zamieszkiwały okolice, członkom rodu sprzyjało szczęście. Rodową pomyślność zniszczył pewien młodszy członek rodu, który odważył się ustrzelić jednego z orłów. Po powrocie z polowania zastał martwego syna, a orły wynosząc się z okolic zamku zabrały ze sobą szczęście i dostatek Herbutów.

Za ptaki będące siedliskami zagubionych dusz uznawane były również gołębie, bociany lub jaskółki. Wierzono, że śnieżnobiałe gołębie siedzące na przydrożnych krzyżach były duszami dzieci zmarłych bez chrztu. Znana jest także historia z Gniezna przedstawiająca białe gołębie jako dusze pokutującego złoczyńcy:

Pewien złoczyńca poszedł pod koniec życia do kościoła, wyspowiadał się i postanowił pokutować. Ksiądz kazał mu pójść do lasu, wetknąć pałkę, którą ludzi zabijał do ziemi i tam odbywać pokutę. Pałka puściła korzenie i rozkrzewiła się jako jabłoń. Zbrodniarz zmarł pod nią, i mech go pokrył. W kilka lat potym ksiądz przejeżdżał przez las, ujrzał jabłoń, a na niej dwa gołębie. Zatrzymał się i kazał woźnicy zerwać jabłko. Woźnica trącił pagórek mchem porosły, który się zaraz rozsypał. Jabłka za dotknięciem zamieniły się w gołębie i wzbiły się w niebiosa. Ksiądz domyślił się, że zbrodniarz tu pokutował.                   Ustne z Gniezna

Bociany i jaskółki traktowane były z kolei jako zwierzęta posiadające ludzką duszę ze względu na ich życie w bliskości z człowiekiem. Wśród ludów słowiańskich za siedliska ludzkich dusz zmierzających do zaświatów uznawane były także zwierzęta naziemne. Przykładem mogą być tu białe konie traktowane przez ludy czeskie jako wędrujące dusze zmarłych. Powyższe wcielenia w mniemaniu ludu były formami przejściowymi pomiędzy światem żywym a zaświatami. Istoty te w żaden sposób nie szkodziły ludziom i były przyjmowane z sympatią. Problemy pojawiały się w momencie, gdy po śmierci złoczyńcy nad jego niepogrzebanym ciałem przeleciała sroka. Umożliwiało to powrót przeklętej duszy do swojego starego ciała oraz jej wniknięcie w inne istoty, którym oddech nadawał życie. Zdarzało się wtedy, że w pobliżu domostw niespodziewanie zjawiał się koń barwy karej, który mógł zwiastować jedyne śmierć i nieszczęście.

Zgodnie z podaniami ludowymi pochodzącymi z końca XIX wieku we wsi Chłapowo należącej do parafii Grodziszczko, obserwowano takie konie na obronnym kopcu znajdującym się ówcześnie przy drodze do Środy Wielkopolskiej. Koniom, którym z pyska i nozdrzy buchał ogień, miało towarzyszyć widmo dzikiego strzelca z dwoma czarnymi psami. Karego i ziejącego ogniem konia opisał także H. Knuth z Jankowa pod Gnieznem.

Zgodnie z relacją był on wcieleniem miejscowego złodzieja. Zabito go dopiero poprzez strzał z pistoletu nabitego srebrną kulą. Następnego dnia w tym samym miejscu znaleziono kupę smoły i ubranie złodzieja. Obydwa te opisy łączy bijący z pyska diabelski ogień, który obserwowano również twarzach ludzkich upiorów. Piekielny ogień zdradzał oblicze przeklętych dusz niezależnie w jakim ciele się znajdowały. Pod koniec XIX wieku informowano, że w lesie tucholskim niedaleko Sierakowa ukazywała się koza z ognistymi oczami.

Upiorne istoty za dnia trzymały się z dala od domostw. Będąc wrogami jasności przemykały jedynie po leśnych gęstwinach i co jakiś czas dawały znać o swojej obecności błyskając w cieniu ognistymi oczami. Przeklęte dusze za swoje ciała najczęściej wybierały zwierzęta żyjące w ciemnościach i w odosobnieniu. Nie mogąc znieść zwiastującego brzask piania koguta kryły się w oddalonych od gospodarstw puszczach i mrocznych śródleśnych moczarach. Niezakłócony przez wszelkie niepokoje dzień trwał jednak do momentu, gdy w trakcie codziennych prac na niebie pojawiła się zła wróżba w postaci kruka. Gdy kogut krył się już w kurniku, a powracający w pośpiechu do domu gospodarz zauważył kretowisko wykopane u progu izby, pewnym było, że wraz z mrokiem coś nadejdzie.

• • •

Po zebraniu w rozświetlonym mieszkaniu swojej rodziny, gospodarz udawał się na zewnątrz nasłuchując i wypatrując zagrożeń skrywających się w spowijających świat ciemnościach. Zaobserwowane wcześniej zwiastuny nie musiały oznaczać śmiertelnego niebezpieczeństwa, jednak przecież strzeżonego strzegł sam Pan Bóg. W momencie gdy wieczorną ciszę przerwało przeciągłe wycie wilka, trzeba było mieć się na baczności. Wilk nie był jedynie drapieżnikiem polującym w nocy. Był banitą i uciekinierem, w którego ciele pokutowała za zbrodnie dusza ludzka. Zdarzało się, że wilkiem była także osoba, która w poprzednim życiu jako wilkołak mordowała ludzi. Otwierając paszczę wilk otwierał bramę do piekieł, jego żołądek natomiast traktowany był jako ludzki grób.  

Świadomość nawołujących się w ciemnościach kroczących mogił nie napawała więc gospodarza optymizmem. Biorąc w ręce widły i wyklinając babę, która musiała zwabić wilki tym, że przędła kądziel w okresie świątecznym czekał na dalszy rozwój wydarzeń. Kiedy zabezpieczając w pośpiechu inwentarz do jego nozdrzy doleciał smród padliny mogło to oznaczać coś jeszcze gorszego. Przypominał sobie w tym momencie o niedawno wypłoszonych nietoperzach i o opowieściach na temat ożywionego trupa przybierającego formę wielkiego nietoperza, który grasował po okolicy wypijając krew niewinnych ludzi. Zgodnie z podaniami można było go poznać właśnie po paskudnym smrodzie padliny wydobywającym się z jego ust [15]. W tym momencie trzeba było się spieszyć. Zanim jednak dotarł do drzwi swojego domu, zdążył usłyszeć dobiegający z mroku zimowej nocy upiorny śmiech puszczyka będącego wcieleniem strzygi – upiora o dwóch duszach, który żywi się krwią niemowląt. Sowa piskliwie krzycząc „schowaj, schowaj” przepowiadała rychły pogrzeb. Gospodarz długo nie musiał się zastanawiać o kogo mogło chodzić. W momencie, gdy jego własny pies spoglądając na węgieł domu odpowiedział na wycie wilka wiadomym było, że będzie to jeden z domowników.

Zamykając się w izbie i ryglując drzwi gospodarz miał już pewien obraz tego, co niesie ze sobą ciemność. Przemykające między drzewami wilki. Bezszelestnie nadlatujące sowy i nietoperze. Istoty cienie, a za nimi zapewne latająca i pełzająca masa rozmaitego robactwa zrodzonego z porzuconego ścierwa. Całą armią zwierzęcych upiorów kierował z pewnością nocny diabeł Lelek, którego zimą nie dało się zobaczyć w jego zwierzęcej postaci. Wraz z zapadającą na zewnątrz ciemnością wszystko to zmierzało w kierunku rozświetlonego domu. Samo światło nie było jednak jedynym zabezpieczeniem, o które zadbał gospodarz. Na płocie od strony lasu zatknął łeb białego konia chroniący od uroków i zarazy. Do wrót stodoły jeszcze za życia przybity został nietoperz znaleziony w ziemiance, który miał chronić bydło od pomoru. Tuż ponad nim, do ściany przybity został również puszczyk, który chronił przed zmorami i czarami. Żeby uspokoić i zabezpieczyć płaczące w kołysce dziecko do zajęczych uszu dorzucono nóżki kreta. Na drzwiach wejściowych natomiast widniał jastrząb, rozpięty i przybity za skrzydła do trójkątnej wystawki, który zabezpieczał dom przed nadciągającymi złymi duchami.

Pomimo tych zabezpieczeń życie w ciągłej świadomości czyhających na gospodarza diabelskich stworzeń musiało odbić się na jego zdrowiu. Oczekując w napięciu na nadciągającą zewsząd armię zwierzęcych upiorów, ostateczna przepowiednia śmierci, jaką w przeszłości była sowa uderzająca w okno, w rzeczywistości była w stanie przyprawić gospodarza o zawał serca i spełnić wcześniejsze zapowiedzi. Umierający na zawał gospodarz również mógł dołączyć do wędrówki dusz. Gdy zrozpaczona małżonka wraz z otaczającymi bezwładne ciało dziatkami zobaczyła ulatującą z jego ust muchę, ku swojej jeszcze większej rozpaczy dochodziła do wniosku, że w tej oto formie uleciała jego dusza, która zasiliła zastęp panoszących się za oknem upiorów. Gospodarz jako upiorna mucha powracał do swojej rodziny na wieczerzę wigilijną, po której był odpowiedzialny za gaszenie światła. W ramach podzięki zostawiano mu na noc kutię z wetkniętą w nią łyżką.

Pośród istniejących podań można się natknąć na opisy upiora, który był w stanie przybierać zarówno postaci człowieka jak i muchy. Za przykład może posłużyć opis pochodzący z wsi Michalczów pod Horodenką przedstawiający konfrontację upiora z księdzem. Gdy ksiądz zagroził upiorowi zamknięciem w furdydze (celi), ten wprost oznajmił mu, że na nic się to zda skoro on jest w stanie przyjąć formę słomki, robaka lub muchy i się stamtąd wydostać. Duchowieństwo miało jednak swoje metody na walkę z muchami i wszelkimi przeklętymi insektami. W roku Pańskim 1121, św. Bernard z Clairvaux – filozof, uczony, doktor Kościoła, twórca spekulatywnej mistyki, kaznodzieja II krucjaty, tępiciel heretyków i zażarty przeciwnik Piotra Abelarda, rzucił ekskomunikę na rój much oblegający kościół we Francuskim Foigny. Chwilę po tym posadzkę kościoła miały pokrywać ich martwe ciała. Obecny przy tym wydarzeniu Wilhelm z Saint Thierry opisywał, że martwych much było tyle, że trzeba było ich się pozbywać przy pomocy szpadli. Obecność osoby wysoko postawionej w hierarchii kościelnej rzeczywiście mogła przyczynić się do pozbycia insektów z kościoła. Istnieją podania mówiące o tym, że wraz z niektórymi papieżami podróżowali diakoni uzbrojeni w packi na muchy.

Animistyczny pogląd na świat, powiazanie zwierząt z wędrówką ludzkich dusz, a ostatecznie ich udział w kreacji upiorów, skutkowało w ich procesach, które były traktowane na równi z ludzkimi. Nie ograniczały się one jedynie do kar w formie ekskomuniki. Między rokiem 1650, a 1700 w Rosji urzędowo zesłano na Syberię dzikiego kozła, który bódł napotkanych ludzi. W 1685 roku w niemieckim Ansbach odbył się proces wilka posądzonego o bycie wilkołakiem.

Udało się go złapać po zapędzeniu do starej studni. Opisujący to świadek twierdzi, że wilk ten miał na sobie ludzkie ubrania oraz ludzką maskę wraz z peruką. Tak przebranego wilka powieszono na szubienicy. Twierdzono później, że wilk ten miał być wcieleniem zmarłego rok wcześniej burmistrza Michaela Leichta. Zgodnie z podejrzeniami historyków nagonka na zwierzęta mające być upiorami często była wynikiem poszukiwania winnego masowych morderstw. Do dziś w naszym kraju seryjni mordercy zyskują miano „wampira”. Wydawać by się mogło, że przypadki procesów nad zwierzętami odnoszą się do odległych wieków, kiedy zabobony i wierzenia były cenione znacznie wyżej niż logika.

Jeden z ostatnich znanych osądów na zwierzętach miał jednak miejsce w Stanach Zjednoczonych w roku 1916. Był to krótki proces cyrkowej słonicy Mary, która została uznana winną zabójstwa swojego tresera. Wyrokiem było publiczne powieszenie przy użyciu dźwigu. Egzekucję (w pierwszej próbie nieudaną) oglądało 2,5 tys. gapiów, z czego dużą część stanowiły dzieci. Jak się okazuję, według jednego ze świadków zabójstwa, słonica wpadła w szał w trakcie bolesnego treningu przy użyciu metalowego haka znanego jako ankus. Haki te wciąż używane są przez indyjskich treserów słoni. 

Patrząc na te przykłady można dojść do wniosku, że postrzeganie zwierząt jako azyl dla dusz potępieńców, a co za tym idzie ich sądzenie i wydawanie wyroków, było w pewnym sensie metodą na usprawiedliwianie własnych czynów. Człowiek traktując się jako stworzenie wybitne i stojące ponad wszystkim, nie był w stanie przyznać się do swoich przewinień. Szukał więc kogoś kto był do niego w pewnym stopniu podobny, lecz nie na tyle żeby móc mu zaprzeczyć i obronić się przed zarzutami. Na szczęście obecnie przemykające w ciemnościach piekielne ogniki nie są już postrzegane jako oczy nocnych upiorów, tylko coraz częściej, jako oczy zwierząt, które z zaniepokojeniem obserwują nachodzącego je nieobliczalnego człowieka. Mówiąc więc o upiorach, wszystko wskazuje na to, że to nie element zwierzęcy czynił z człowieka potwora, lecz element ludzki czynił potwora ze zwierzęcia.

Pozostała literatura:

Klinger, W. Životnoe v antičnom i sovremennom suevěrii, 1911; Kopaliński, W. Słownik mitów i tradycji kultury. Państwowy instytut wydawniczy, 1985; Baranowski, B. W kręgu upiorów i wilkołaków. Wydawn. Łódzkie 1981; Bereszyński, A., & Tomaszewska, S. Zwierzęta a zabobony. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, 2006; Dźwigoł, R. Polskie ludowe słownictwo mitologiczne. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków, 2004; Dowiat, J. (Ed.). Kultura Polski ŝredniowiecznej: X-XIII w. Panstwowy Instytut Wydawniczy, 1985; Price, C. E. The Day They Hung the Elephant. The Overmountain Press, 1992.

◊◊◊

Artykuł powstał w ramach realizacji przez Bibliotekę Narodową projektu „Patrimonium – digitalizacja i udostępnienie polskiego dziedzictwa narodowego ze zbiorów Biblioteki Narodowej oraz Biblioteki Jagiellońskiej” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa 2014-2020 oraz budżetu państwa.

◊◊◊

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.