Majeranek i oregano
Lebiodka i majeranek należą do rodzaju Origanum. W ramach tego taksonu wyróżniamy wiele roślin o znaczeniu ekonomicznym, zwłaszcza przyprawowych i leczniczych. Do najważniejszych z nich należą: lebiodka majeranek (Origanum majorana L.), lebiodka pospolita (= oregano; Origanum vulgare L.), a także lebiodka syryjska (Origanum syriacum L.), kreteńskie oregano (Origanum onites L.) etc.
Nazewnictwo
Na ziemiach polskich w okresie nowożytnym nazywano majeranek w różnorodny sposób, stosowano m.in. następujące określenia: majoran, majorana, marona, maryjanek, majronk, majoranik, mejron, majeroneczek, kiełbaśnik, macierzyca, majeran, ziele kiełbasiane etc.
W przypadku lebiodki pospolitej/oregano stosowano nazwy: macierzyca, lebiodka nasza, lebiodka czerwona/domowa/leśna, duszki, macierzyca pospolita etc.
Samo określenie majeranek jest zapożyczeniem od średniowiecznego łacińskiego słowa oznaczającego tę roślinę — maiorana (XIII w.), które to powstało na bazie innego pojęcia na majeranek — mezurana. Do VI w. n.e. stosowano inne łacińskie słowo — amaracus. Pochodzi ono ze starożytnej greki, gdzie ἀμάρακον (amárakon) było związane z językiem macedońskim (ἀβαρύ [abarú] — majeranek lub oregano).
Pojęcie oregano również jest zapożyczeniem z łaciny. Origanum/origanon, jak to często bywało w przypadku ziół, znów jest przyswojeniem ze starożytnej greki. Słowo ὀρῑ́γᾰνον (orī́ganon) (oregano lub majeranek; czasem kwaśność lub gorzkość) składa się z dwóch pojęć: ὄρος (óros) — góra — oraz γάνος (gános) — świeżość, jasność.
Historia
Majeranek i oregano były znane na ziemiach polskich dosyć wcześnie, gdyż według badań archeobotanicznych przeprowadzonych na terenie Miechowic (Kujawy), Origanum vulgare było znane już w okresie młodszej epoki kamienia (neolitu; datowanie między 5400 a 4000 p.n.e.).
W okresie średniowiecza dobrze znano oba omawiane zioła. Świadczy o tym duża ilość synonimów:
- Oregano — ariganum, calami minor, opponis, organum, origonum, siler, syla, lebiatka, lebietka, lebiodka, macierza duszka leśna, swalnik;
- Majeranek — amaracus, maiorama, amaruscus, samsucus, majeran, lebiodka domowa, maseran, marian, samsukus, wielkie ziele.
W XI w. na terenie Gdańska oregano było także znane, świadczą o tym archeobotaniczne ślady w warstwach kulturowych.
Majeranek w XVI-wiecznych źródłach był uznawany za jeden z podstawowych środków moczopędnych, skuteczny zwłaszcza w przypadku ludzi otyłych. Sok z liści majeranku, zmieszany z miodem, miał być używany na stłuczenia i rany. Zioło to było stosowane również jako składnik środków ginekologicznych. Formułowano z niego i białka jaj globulkę, którą umieszczano w drogach rodnych. Innym środkiem kobiecym było okadzenie (majeranek + bylica pospolita). Choroby głowy miały być leczone mieszaniną majeranku, wrotyczu starcolistnego (Tanacetum cinerariifolium Sch.Bip.) i imbiru. Poza tym z Origanum majorana produkowano środki ułatwiające trawienie, leczące ugryzienia, ból, paraliż, tężec etc.
W przypadku „origanum” (lebiodki) Falmirz w swoim zielniku podaje, że ówcześnie były znane dwie formy/odmiany oregano: leśna (mocniejsze działanie, szersze liście) i domowa (słabsze działanie, mniejsze liście). Kwitnące pędy oregano łączono z majerankiem, umieszczano w woreczku, a następnie na rozgrzanych cegłach. Tego rodzaju kompres ziołowy umieszczano na głowie. Mieszanką tych dwóch ziół z rodzaju Origanum i olibanumaromatyzowano wino, którym opłukiwano jamę ustną w przypadku chorób periodontologicznych. Na inne choroby stosowano wino aromatyzowane lebiodką i figami. Połączenie majeranku i oregano miało być również skuteczne na problemy z defekacją. XVI-wieczny polski zielnik Falmirza podaje, że w takich przypadkach należy usiąść na ogrzanym proszku z powyższych surowców. W przypadku chorób kobiecych stosowano proszek z omawianego zioła, imbiru i soli albo oliwę aromatyzowaną oregano i majerankiem.
Izabela Czartoryska (1745–1835) opublikowała w 1805 r. (drugie wydanie w 1807) opracowanie Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów. Omówiła w nim zasady projektowania i organizacji ogrodów oraz stworzyła „Katalog Drzew, Krzewów, Roślin i Kwiatów” ogrodowych. Z pewnością wiedzę agronomiczną zyskała podczas tworzenia ogrodu w Puławach wokół swojej posiadłości. Oregano zaklasyfikowała do „roślin trawiastych”; było ono przez nią traktowana jako roślina powszechnie występująca w Polsce.
Warto zaznaczyć, że specjalizowała się ona w ogrodach parkowych, nie ekonomicznych, toteż w jej „Katalogu…” jest mało roślin o potencjale przyprawowym. Wśród nich można wymienić: szafran, rośliny z rodzaju bylica, miętę pieprzową i miętę leśną, melisę, szałwię lekarską, pieprz turecki, czyli chilli, bazylię i czarnuszkę.
Etnofarmakologia
Poradniki medyczne
Maciej Tukałło, jeden z księży „Scholarum Piarum prowincyi litewskiey”, napisał u schyłku osiemnastego stulecia poradnik zdrowia „Apteczka domowa…”. Celem jego było uświadomienie ludzi ubogich, że w przypadku, gdy nie mają dostępu do lekarza (ze względów lokacyjnych i finansowych) mogą oni sami przygotować środki lecznicze, kupując surowce z aptek lub kramów. We wstępie opisał podstawowe zasady sztuki aptekarskiej, tj. przeliczenia mas, oczyszczania surowców, produkcji miodu różanego, wytłaczania oleju, preparacji oleju migdałowego, produkcji ekstraktów wodnych (np. z mięty, cynamonu), odwarów, konserw, syropów, olejków, wód aromatycznych etc.
Dzieło to wspomina „Płukanie na apopleksję. Na paraliż języka y osłabienie, czyli skrzywienie jednej strony gęby”. Środek ten składał się głównie z ziół i przypraw (majeranek, galangal, lawenda, biały cynamon etc.), wody i amoniaku. Otrzymanym środkiem płukano jamę ustną.
W tradycyjnej medycynie śląskiej osiemnastego stulecia majeranek (obok imbiru, cebuli, jałowca i mięty) był traktowany nie tylko jako produkt żywnościowy, ale również lek. „Na nieprzyjemny katar” skutecznym środkiem miała być woda majerankowa (najpewniej hydrolat). Opisany przetwór wciągano do jamy nosowej, jednocześnie umieszczając w ustach piwo lub wino.
Inne
Oregano było na wsi polskiej najważniejszym ziołem zbieranym i święconym w dniu Matki Boskiej Zielnej (okolice Krakowa i Lwowa). W okolicach Chełma oregano święciło się w formie bukietów i umieszczano w trumnie pod ciałem zmarłego. Poza tym uznawano je za zioło skuteczne przeciwko czarom i na choroby kobiece (w postaci kąpieli w wywarze). W medycynie weterynaryjnej O. vulgaris było wykorzystywane na choroby bydła, np. w postaci odwaru po ocieleniu. W okolicach Bochni zanotowano zwyczaj okadzania zwierząt dymem.
Podsumowanie właściwości leczniczych lebiodki i majeranku, na podstawie XIX-wiecznych dzieł farmakognostycznych przedstawiają poniższe tabele.
Tabela 1. Właściwości oregano według dzieł farmakognostycznych z XIX w. (Celiński, 1811; Freyer, 1817; Heinrich & Fabian, 1835)
Tabela 2. Właściwości majeranku według dzieł farmakognostycznych z XIX w. (Celiński, 1811; Freyer, 1817; Heinrich & Fabian, 1835)
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
