Obozowe świadectwo Zofii Posmysz

fot: Paweł Sawicki CC

Autorka powieści Pasażerka, kierowniczka zespołu autorów tworzących legendarną audycję radiową W Jezioranach, więźniarka obozów koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau i  Ravensbrück, dama Orderu Orła Białego – Zofia Posmysz urodziła się sto lat temu, 23 sierpnia 1923 roku, w Krakowie. Zmarła w ubiegłym roku w hospicjum w Oświęcimiu i na tamtejszym cmentarzu została pochowana.

Zanim powstała powieść Pasażerka, Posmysz napisała w 1959 roku słuchowisko zatytułowane Pasażerka z kabiny 45. Zainteresował się nim Andrzej Munk, który namówił pisarkę do opracowania na podstawie słuchowiska widowiska telewizyjnego, do czego doszło rok później. Pracę nad filmem Pasażerka przerwała śmierć Munka w wypadku samochodowym we wrześniu 1961 roku. Film został dokończony przez współpracownika Munka, Witolda Lesiewicza, i pojawił się na ekranach w roku 1963. Zanim doszło do premiery kinowej, Posmysz wydała Pasażerkę w formie powieści (1962). Sam film został uznany przez krytykę za ostatnie dzieło polskiej szkoły filmowej. Otrzymał Nagrodę FIPRESCI na międzynarodowym festiwalu filmowym w Cannes. Wielkie wrażenie zrobiły Aleksandra Śląska w roli strażniczki obozowej Lizy oraz Anna Ciepielewska w roli więźniarki Marty (ale także Jan Kreczmar jako Walter, mąż Lizy). Ich spotkanie po latach na pokładzie statku płynącego przez Atlantyk – co wywołuje dramatyczne wspomnienia z czasu wojny – stanowi podstawę fabularną powieści i filmu.

Do tematyki obozowej wróciła pisarka w roku 1970 w powieści Wakacje nad Adriatykiem, opowiadającej o przyjaźni dwóch  więźniarek: Ptaszki i Sekretarki. Potem obydwie powieści wielokrotnie wydawane były w jednym tomie. W obydwu utworach Posmysz wykorzystała własne przeżycia i doświadczenia więzienne oraz obozowe. Jej proza, mocno osadzona w realiach historycznych i współczesnych, przekonała do siebie i literaturoznawców, i czytelników. W rezultacie  Pasażerka – w formie dramatycznej – ukazała się także w ogłoszonym w roku 2020 w opracowanym przez Annę R. Burzyńską tomie sztuk scenicznych Czy to temat? Znalazły się tu także takie utwory Posmysz, jak Przy torze, Jasiu Loretański czy Sekstet w Pałacu Ślubów. Nie sposób nie wspomnieć, że w 2006 roku w Moskwie miała miejsce premiera opery Pasażerka polskiego kompozytora pochodzenia żydowskiego,  Mieczysława Wajnberga.

Urodzona w kolejarskiej rodzinie, Zofia Posmysz przed wybuchem wojny uczyła się w szkole handlowej, w czasie okupacji na tajnych kompletach i pracowała w Płaszowie pod Krakowem w fabryce kabli. Przystąpiła do konspiracyjnego Związku Walki Zbrojnej. Aresztowana przez gestapo w kwietniu 1942 roku, była przetrzymywana i przesłuchiwana w więzieniu przy Montelupich, a stamtąd przewieziono ją do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, gdzie była poddawana medycznym eksperymentom. (W roku 1981 wydała zbiór trzech opowiadań Ten sam doktor M. Opowiadanie tytułowe poświęcone jest lekarzowi Januszowi Mąkowskiemu, który uratował jej życie.)

W styczniu 1945 roku wzięła udział w marszu śmierci. Przez Wodzisław Śląski trafiła do obozu w Ravensbrück, a następnie w Neustadt-Glewe. Po wyzwoleniu obozu przez aliantów w maju 1945 roku przedostała się do Warszawy. Tu podjęła naukę w liceum i pracę korektorki w redakcji „Głosu Ludu”. Na łamach tego pisma ogłosiła debiutancki tekst Znam katów z Belsen. Więźniarka z Oświęcimia opowiada o działalności oskarżonych w Lüneburgu, podpisany jednak nie nazwiskiem, lecz numerem obozowym 7566. Potem studiowała polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim i równocześnie pracowała w „Robotniku” oraz w „Przyjaźni”. W 1952 roku przeszła do Polskiego Radia. Najpierw była zatrudniona w dziale oświatowym, potem literackim. W roku 1960 rozpoczęła pracę nad radiową opowieścią W Jezioranach. Zespołem autorów zgromadzonych przy tym przedsięwzięciu kierowała aż do przejścia na emeryturę w 1978 roku. Jej twórczą domeną była przez wiele lat forma słuchowiska radiowego. Już w 1961 roku miał premierę napisany w tej konwencji utwór Ave Maria (który potem przerobiła na opowiadanie).

Jeszcze w 1948 roku wstąpiła do Związku Dziennikarzy Polskich (przemianowanego potem na SDP), w 1962 przyjęto ją do Związku Literatów Polskich, do którego należała aż do rozwiązania ZLP w roku 1983 przez władze stanu wojennego. W 1989 roku była współtwórczynią Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Nad swoimi utworami pracowała długo. Słuchowiska stanowiły często podstawę do tworzonych utworów prozatorskich. Dla przykładu: na podstawie Zanim pan mnie pozna z 1964 roku powstało opowiadanie Szczęście panny Janiny (ogłoszone w zbiorze czterech nowel Przystanek w lesie), a następnie scenariusz filmu Cierpkie głogi, który w 1966 roku wyreżyserował Janusz Wejchert, z Barbarą Krafftówną i Ryszardem Filipskim w rolach głównych.

Inny przykład to słuchowisko Palę Martina Edena, które po adaptacji okazało się scenariuszem filmu Juliana Dziedziny z 1970 roku pod tytułem Mały. Wystąpili w nim: Janusz Gajos (w roli tytułowej), Anna Nehrebecka, Magdalena Zawadzka i Wiesław Gołas. To współczesna historia młodego człowieka mieszkającego w hotelu robotniczym, marzącego o lepszym życiu, bezskutecznie próbującego wyrwać się z ograniczającego go  otoczenia. Utwór ten ukazał się w tomie Miejsce na ścianie w 1977 roku, obok takich tekstów, jak: Może to dziś, Człowiek spod kaloryfera i Drzewo do drzewa niepodobne.

Również w realiach współczesnych osadziła Zofia Posmysz akcję fabularną powieści z lat siedemdziesiątych XX wieku: Mikroklimat oraz Cena. Bohaterką tej pierwszej jest młoda inteligentka opisująca życie ludzi zatrudnionych w pegeerze, zaś tej drugiej wywodząca się ze środowiska chłopskiego lekarka, szukająca szczęścia w mieście, odcinająca się od rodzinnych i stanowych korzeni.

Pod koniec XX wieku Zofia Posmysz opublikowała przejmujące i wstrząsające wspomnienia Do wolności, do śmierci, do życia, w których zrelacjonowała własne życie z perspektywy więźniarki wracającej po zakończeniu wojny do Polski przez tereny zajęte przez Armię Czerwoną. W 2008 roku na łamach kwartalnika „Wyspa” zostało opublikowane  opowiadanie Chrystus oświęcimski o roli, jaką w jej życiu obozowym odegrał medalik, który dostała od straconego później kapitana Tadeusza Paolone (pseudonim Lisowski). W roku 2017 ukazało się Królestwo za mgłą, czyli wywiad rzeka, jaki z pisarką przeprowadził Michał Wójcik.

W roku 2016 Zofia Posmysz wystąpiła w poświęconym jej filmie dokumentalnym Szrajberka z Auschwitz wyreżyserowanym przez Grzegorza Gajewskiego. W 2020 roku Prezydent RP uhonorował ją Orderem Orła Białego, przyznanym za zasługi „w upowszechnianiu wiedzy o Holokauście” oraz „za przekazywanie świadectwa prawdy o Zagładzie poprzez działalność artystyczną i twórczą”.