Punktem wyjścia dla kolekcji jest transhistoryczne spotkanie dwójki artystów – działającego na przełomie XVI i XVII wieku w Rzymie i na Warmii Tomasza Tretera, literata, historyka, teologa, księdza, a także rysownika i rytownika, z pracującą współcześnie w Warszawie malarką i rysowniczką Aleksandrą Waliszewską. Zestawienie to ma na celu konfrontację i umożliwienie wzajemnego dialogu artystów, których – pomimo setek lat różnicy – łączą wzajemne więzi wyobraźni artystycznej i podejście do warsztatu twórczego.
W swej konsekwentnej postawie, Aleksandra Waliszewska łączy świetne przygotowanie warsztatowe z synkretycznym zasobem inspiracji. Intuicyjnej pasji ikonograficznej towarzyszy u niej fascynacja sztuką europejską od późnego średniowiecza do okresu manieryzmu, w której artystka odkrywa to, co niezwykłe i specyficznie absorbujące.
Jednym z jej ostatnich odkryć jest cykl rozważań ascetyczno-mistycznych Tomasza Tretera, Symbolica vitae Christi meditatio, wydany (pośmiertnie) w 1612 w braniewskiej oficynie Georga Schönfelsa. Książka zadedykowana została przełożonemu Tretera, biskupowi warmińskiemu – Szymonowi Rudnickiemu. Wydana in octavo, łączy w sobie kilka perspektyw czasowych. Z jednej strony – wymyślona i spisana przez księdza-artystę w kwiecie wieku, kiedy to pełnił on ważne stanowiska w Rzymie – należy do wcześniejszego, manierystycznego okresu jego twórczości. Z drugiej, zrealizowana przez Błażeja Tretera, adepta sztuki rytowniczej, krewnego i ucznia Tomasza, w swym kształcie plastycznym należy już do nowej epoki. Te różne perspektywy czynią wydawnictwo jednym z ciekawszych w Polsce przykładów książki emblematycznej przełomu manieryzmu i baroku.
Właściwy tekst opisujący żywot Chrystusa zawiera łącznie 123 emblematy, złożone z tytułu, ryciny oraz łacińskich prozatorskich komentarzy, dość zróżnicowanych objętościowo. Zdecydowana większość miedziorytów ma formę wyraźnie emblematycznej metafory, ale występują też przedstawienia, które są jedynie ilustracjami wydarzeń z Pisma Świętego.
Nowożytna emblematyka służyła przede wszystkim jako spowita tajemniczością wykładnia sentencji ogólnych, przede wszystkich tez moralnych. Dzieło Tretera przejęło pewien zasadniczy model plastycznego obrazowania treści ogólniejszych, korzystając z wielu wcześniejszych i aktualnie pisanych dzieł emblematyczno-hieroglificznych. Umożliwiło mu to wypowiedź poprzez alegorie, personifikacje, symbole i skróty sytuacyjne.
Wyjątkowym aspektem książki – który szczególnie zainteresował Aleksandrę Waliszewską – jest jednak oryginalność niektórych ujęć, pomysłowość kompozycyjna i treściowa obrazów, które nie znajdują bezpośredniego odpowiednika w ówczesnych zbiorach emblematów. W przedstawieniach tych granice pomiędzy rzeczywistością „widzialną” a tezami generalnymi zacierają się, wydobywając na pierwszy plan malowniczość cudu i jego niezwykłość, bardziej niż sens moralny.
Z dzisiejszej, mocno już oddalonej, perspektywy, te najbardziej oryginalne i przyciągające „piktogramy” Tretera łączą ze sobą wydarzenia i impresje z pogranicza snu oraz baśni. U ich enigmatycznej genezy, oprócz talentu artysty, leży z pewnością również jego plastyczne podejście do starych symboli i metafor oraz otwartość na ich modyfikację, a także specyfika warsztatu młodego Błażeja, niekiedy „niezbornie” przekładającego teologiczne zawiłości na język wizualny.
Gnomiczność, podniosły styl, wizjonerstwo, pomieszanie mistyki z eklektyczną erudycją – wszystko to tworzy pomost dla zetknięcia się, pozornie odległych w czasie, postaw twórczych, a także staje się przestrzenią wizualnej wymiany, wzajemnej korespondencji prac (Tretera i Waliszewskiej), tłumaczącej i wzbogacającej sztukę obojga artystów.
Waliszewska / Treter by Krzysztof Gutfrański is licensed under a Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe License.
