Juliusz Słowacki napisał w Beniowskim o Adamie Mickiewiczu (ale i o sobie): „Bądź zdrów! – a tak się żegnają nie wrogi, / Lecz dwa na słońcach swych przeciwnych – bogi”, natomiast Zygmunt Krasiński na wieść o śmierci autora Pana Tadeusza w liście do Adama Sołtana wyznał: „On był dla ludzi mego pokolenia i miodem, i mlekiem, i żółcią, i krwią duchową. My z niego wszyscy”. Dziś dwieście dwudziesta piąta rocznica urodzin pierwszego z wieszczów. Mickiewicz urodził się w Wigilię Bożego Narodzenia, 24 grudnia 1798 roku w Zaosiu koło Nowogródka.
Cytaty z jego utworów weszły na stałe do języka Polaków różnych epok i różnych pokoleń: „Czucie i wiara silniej mówią do mnie / Niż mędrca szkiełko i oko”, „Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto”, „Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie”, „Ja i ojczyzna to jedno, / Nazywam się Milijon – bo za miliony / Kocham i cierpię katusze”, „Panie! Czymże ja jestem przed Twoim obliczem? / Prochem i niczem”, „Z matki obcej: krew jego dawne bohatery, / A imię jego czterdzieści i cztery”, „Nasz naród jak lawa”, „Mocniejszy jestem: cięższą podajcie mi zbroję”, „Skąd Litwini wracali? Z nocnej wracali wycieczki”, „Nad wodą wielką i czystą”, „Młodości! Ty nad poziomy / Wylatuj”, „Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie”. Nie ma chyba Polaka, który nie przeczytałby Pana Tadeusza i Dziadów, Grażyny i Konrada Wallenroda, Romantyczności czy Stepów akermańskich, Reduty Ordona czy Ody do młodości.
Na temat jego życia i twórczości napisano tysiące rozpraw i setki książek. Jego biografia jest dobrze znana. Dlatego zamiast przypominać ją w szczegółach, chciałbym zwrócić uwagę na materiały związane z wieszczem, udostępnione na stronie www.polona.pl. W jej zbiorach znajduje się około siedemdziesięciu rękopisów, odpisów jego utworów, a także dokumentów z nim związanych. Mamy tu manuskrypty Ody do młodości oraz Snu po spowiedzi, a także zestawy listów poety do Józefa Bohdana Zaleskiego i Stanisława Dobrowolskiego, Konstancji Łubieńskiej i Ludwiki Horwattowej, a także do Alfreda de Vigny’ego. Osobna uwaga należy się rękopisowi zatytułowanemu Protokół otwarcia trumny ze zwłokami Adama Mickiewicza w Paryżu, ale także zapisowi nutowemu kompozycji Precz z moich oczu Fryderyka Chopina do wiersza Do M., w którym Mickiewicz zwracał się do Maryli z Wereszczaków Puttkamerowej.
Nie tylko Chopin inspirował się twórczością Mickiewicza. W zbiorach Polony znajduje się ponad dwieście nut utworów skomponowanych m.in. przez Marię Szymanowską (matkę Celiny, żony Adama), Stanisława Moniuszkę, Władysława Żeleńskiego (opera Konrad Wallenrod), Zygmunta Noskowskiego, Juliusza Zarębskiego czy Ignacego Jana Paderewskiego. Przeglądając zbiory Polony, natkniemy się także na kompozycje Piotra Maszyńskiego i Henryka Opieńskiego, Leopolda Juliana Kronenberga i Ksawerego Godebskiego, ponadto Heleny Dorabialskiej i Zofii Obtułowicz. Henryk Jarecki dopisał muzykę do Ody do młodości i Powrotu taty, Kazimierz Lubomirski oraz Antoni Zygmunt Biliński do Niepewności, Marian Signio do koncertu Jankiela z Pana Tadeusza, Antoni Ignacy Kossobudzki do Pieśni filaretów, Stanisław Niewiadomski do Kurhanka Maryli. Nie da się przeoczyć kompozycji twórców obcych, takich jak: Jean Gilbert, Carl Loewe, Vladimir Kastrioto-Skanderbek, a zwłaszcza César Cui (jeden z Potężnej Gromadki). Do tego trzeba jeszcze doliczyć kompozycje powstałe w hołdzie Adamowi Mickiewiczowi, stworzone po jego śmierci, autorstwa: Izy Grzybińskiej, Franciszka Barańskiego, Wincentego Lewandowskiego, Ludwika Tisseranta, Franciszka Wilczyńskiego, Adam Wrońskiego, Andrzeja Zajkowskiego.
Niezwykle bogata okazuje się ikonografia związana z Mickiewiczem. Polona udostępnia ponad sto grafik i rysunków przedstawiających wieszcza w różnych okresach życia: od młodości, przez wiek dojrzały aż po starość. Są to prace takich artystów, jak: Józef Szymon Kurowski, Julian Mackiewicz, Władysław Walkiewicz, Walenty Wańkowicz. Ogromne wrażenie robią portrety pośmiertne wykonane niezależnie od siebie przez Antoniego Oleszczyńskiego i Jana Styfiego. Blok tych materiałów uzupełniają ilustracje: Williama Coleya Wrankmore’a do Farysa i Pani Twardowskiej, Antoine-Alphée Piauda do Grażyny, Victora Josepha Chevina do Konrada Wallenroda, Augusta Heinricha Tegetmeyera do Pana Tadeusza.
Nie ulega wątpliwości, że Mickiewicz zawładnął wyobraźnią Polaków. Świadczy o tym na swój sposób zestaw ponad czterystu pocztówek zaprezentowanych w Polonie. Część z nich to widoki miejsc związanych z biografią poety: Zaosie, Nowogródek, Świteź, Kowno, Wilno, Tuhanowicze. Do tego dochodzą pocztówki, na których znalazły się postaci z utworów wieszcza: Zosia i Tadeusz, Wojski i Jankiel, Jacek Soplica, Konrad Wallenrod, ale także Mickiewicz i Maryla.
Na pocztówkach kolportowano fotografie z przedstawień teatralnych, m.in. Dziadów, z przełomu XIX i XX wieku, sceny zbiorowe oraz sylwetki aktorów odgrywających role przede wszystkim Gustawa-Konrada. Popularnością cieszyły się widokówki z pomnikami Mickiewicza, które po jego śmierci stanęły w Krakowie, Lwowie i Warszawie, a także w Paryżu, nie mówiąc już o monumentach w Stanisławowie, Tarnopolu, Truskawcu, a nawet w Złoczowie i Kołomyi.
W dziale druków ulotnych wielbiciel Mickiewicza znajdzie prawie dwieście obiektów. Są to afisze teatralne, plakaty zapowiadające odczyty dotyczące twórczości poety, zaproszenia na spotkania jemu poświęcone, materiały publikowane z okazji rocznic urodzin i śmierci, klepsydry zapowiadające msze święte ku jego pamięci, ulotki i odezwy, katalogi okolicznościowych wystaw, a nawet materiały turystyczne. Dla przykładu – Szlak Mickiewiczowski, opublikowany nakładem Wydziału Turystyki Ministerstwa Komunikacji w okresie dwudziestolecia międzywojennego.
W Polonie zamieszczono ponad tysiąc osiemset książek związanych z Mickiewiczem. Lwią część stanowią oczywiście różne wydania jego dzieł: w Paryżu, Warszawie, Krakowie, we Lwowie. Warto przyjrzeć się jednak książkom o samym Mickiewiczu. Myślę tu przede wszystkim o Adamie Mickiewiczu. Rysie biograficznym pióra Karola Estreichera i o obszernych dziełach Piotra Chmielowskiego, takich jak: Estetyka Mickiewicza i Filozoficzne poglądy Mickiewicza, a zwłaszcza Adam Mickiewicz. Zarys biograficzno-literacki w dwu tomach. Ale także o powstałych pod koniec XIX stulecia książkach Stanisława Tarnowskiego i Józefa Kallenbacha oraz o napisanych na początku XX wieku pracach Aleksandra Brücknera i Ignacego Chrzanowskiego, poza tym Stanisława Baczyńskiego (ojca Krzysztofa Kamila) i Stanisława Windakiewicza.
Oprócz autorów znanych i uznanych pomieszczono w tym dziale książki, studia, rozprawy i szkice autorów dzisiaj zapomnianych, którzy jednak w swoim czasie pisali o autorze Dziadów z wielką pasją: Reginy Horowiczówny i Marii Wysłouchowej, Franciszka Gawrońskiego i Feliksa Konecznego. Co więcej, Stefan Waszyński analizował historiozoficzne i społeczne poglądy Mickiewicza, Lucjan Siemieński omawiał religijność i mistykę w życiu i poezjach wieszcza, Cecylia Niewiadomska pisała o nim jako o „największym poecie polskim”, Stanisław Witkiewicz (ojciec Witkacego) pozostawił po sobie pracę Mickiewicz jako kolorysta, zaś Stanisław Szpotański trzytomowe dzieło Adam Mickiewicz i jego epoka, z czego tom pierwszy poświęcony był romantyzmowi, drugi towianizmowi, zaś trzeci działalności politycznej poety. Nie lada ciekawostką jest siedemdziesięciostronicowa rzecz z 1899 roku Karola Hoffmana zatytułowana Adam Mickiewicz (1798–1855). Życiorys wierszem skreślony.
Wiele znakomitych książek o życiu i twórczości romantycznego wieszcza powstało już po II wojnie światowej. Do tych najwyżej cenionych należy bez wątpienia dwutomowa praca Kazimierza Wyki „Pan Tadeuszˮ. Studia o poemacie oraz „Pan Tadeuszˮ. Studia o tekście. O Panu Tadeuszu swoją książkę opublikował także Julian Krzyżanowski, zaś Zdzisław Libera wydał dzieło Adam Mickiewicz. Wielki poeta romantyzmu. O tym zaś, że nad twórczością autora Ballad i romansów godzą się profesor uniwersytetu z poetą awangardowym, przekonuje tom szkiców Juliana Przybosia Czytając Mickiewicza. O Mickiewiczu można pisać filozoficznie, czego wyraz dał Andrzej Walicki w Mesjanizmie Adama Mickiewicza w perspektywie porównawczej z 2006 roku, ale można i w sposób przystępny, popularnonaukowy, z myślą o młodych czytelnikach, czego przykład dał Jacek Łukasiewicz w bogato ilustrowanej monografii zatytułowanej po prostu Mickiewicz, ogłoszonej w 1996 roku w popularnej serii „A to Polska właśnie”.
Adam Mickiewicz to temat dla polonistów niewyczerpany. Jego życie i twórczość literacką interpretują i analizują kolejne generacje filologów. Z myślą o czytelnikach tych opracowań warto przypomnieć kilka cytatów z dzieł wieszcza: „Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, / Cóż Ty większego mogłeś zrobić – Boże?”, „Z Tobą ja gadam, co królujesz w niebie”, „Sam sobie sterem, żeglarzem, okrętem”, „W słowach tylko chęć widzim, w działaniu potęgę; /Trudniej dzień dobrze przeżyć, niż napisać księgę”. Zaiste, my z niego wszyscy!
W Bibliotece Cyfrowej Polona znajduje się ponadto kolekcja książek i dokumentów związanych z postacią Adama Mickiewicza i jego twórczością.
