Stanisław Konarski, twórca Collegium Nobilium

Był jedną z najważniejszych postaci polskiego Oświecenia, myślicielem i reformatorem polskiego systemu wychowania i kształcenia, ale także poetą, dramaturgiem, tłumaczem i pisarzem politycznym. To on stworzył Collegium Nobilium, to jemu król Stanisław August Poniatowski przyznał medal „Sapere auso” („Temu, który odważył się być mądry”). Stanisław Konarski zmarł 250 lat temu w Warszawie, 3 sierpnia 1773 roku. Po jego śmierci Ignacy Krasicki stworzył na jego cześć czterowiersz: „Ten, co pierwsze zdziczałe ciął gałęzie wzniosłe / I śmiał ścieżki odkrywać wiekami zarosłe, / Co nauki, co miłość kraju wzniósł i krzepił, / W cieniu laurów spoczywa, które sam zaszczepił”.

Najsłynniejsze dzieło publicystyczne Stanisława Konarskiego to ogłoszona w czterech tomach w latach 1760–1763 praca O skutecznym rad sposobie, albo o utrzymywaniu ordynaryjnych sejmów. To w tym utworze, uznawanym za manifest polityczny, Konarski z wielką mocą zaatakował liberum veto, potępił karę chłosty, postawił wniosek dotyczący stworzenia stałego rządu, przedstawił koncepcję reorganizacji sejmu, a także ideę powołania przez sejm Rady Nieustającej. Ponadto zgłosił postulat aktywnego udziału obywateli w życiu społecznym kraju, ale także „naprawy wad wymowy”. Dążył do jak najpełniejszego wprowadzenia w szkołach nauki języków nowożytnych, był orędownikiem nauk ścisłych i przyrodniczych.

Konarski urodził się w Żarczycach koło Sandomierza w 1700 roku. Jego matka, Helena z Czermińskich, była blisko spokrewniona z możnym rodem Tarłów, a ojciec, Jerzy, piastował godność miecznika sandomierskiego, a później kasztelana zawichojskiego. Konarski szybko stracił oboje rodziców, a po ich śmierci zaopiekował się nim i jego rodzeństwem brat matki Antoni Czermiński. Dzięki niemu Stanisław Konarski ukończył kolegium pijarskie w Piotrkowie, a następnie wstąpił do zakonu. Nowicjat odbył w Podolińcu, tutaj studiował pedagogikę i filozofię. W latach 1722–1726 uczył poetyki w Warszawie. W tym czasie pisał: zarówno po łacinie, jak i po polsku. Korzystając z pomocy finansowej biskupa Jana Tarły udał się do Rzymu, gdzie studiował w Sapienzy i Collegium Nazarenum. Później wyjechał do Paryża, skąd wrócił do Warszawy w 1730 roku i nawiązał współpracę z Józefem Andrzejem Załuskim, który namówił go do opracowania zbioru praw polskich Volumina Legum. Lata 1735–1736 Konarski spędził w Wersalu jako członek polskiego poselstwa. Potem wykładał w seminarium pijarów – najpierw w Krakowie, a następnie w Rzeszowie. W 1741 roku opublikował rozprawę De emendandis eloquentiae vitiis (O poprawie wad wymowy) dotyczącą retoryki łacińskiej. Opracował także podręcznik Gramatyka łacińska, będący wyrazem nowoczesnego podejścia do nauki tego języka, czym przysporzył sobie wrogów w zakonie jezuitów, kontrolujących w większości program nauczania w szkołach.

W 1740 roku Konarski rozpoczął organizację i następnie budowę przy ulicy Miodowej w Warszawie Collegium Nobilium, wzorowanej na strukturze Collegium Nazarenum w Rzymie. Został regensem, a potem rektorem tej szkoły, która miała być i była wzorem szkoły rycerskiej kształcącej synów magnaterii i zamożnej szlachty. Oprócz nauki prawa, historii i geografii, uczniowie szkoły uczyli się – poza łacińskim – języka francuskiego i  niemieckiego, ale także studiowali pisma Kartezjusza i Johna Locke’a. Zasady programowe nauczania Konarski przedstawił w pracy O wychowaniu poczciwego człowieka i dobrego obywatela. Przy szkole stworzył teatr szkolny, na którego użytek przełożył utwory dramatyczne Jeana Baptiste’a Racine’a, Pierre’a Corneille’a oraz Woltera. Sam napisał sztukę Tragedia Epaminondy.

Bohaterem tego utworu jest Epaminondas, przywódca tebański, który to w czasie wojny Teb z Lacedemończykami samowolnie i arbitralnie przedłużył swoje panowanie. Zrobił to w słusznej wierze, dla dobra poddanych, jednak łamiąc obowiązujące prawo. Pomimo zwycięstwa, musiał stanąć przed sądem i odpowiedzieć życiem, o co postarali się jego pełni zazdrości wrogowie. Myśli i refleksje wypowiedziane w tym dramacie idealnie współgrały z tym, co pisarz wyłożył w O skutecznym rad sposobie, wielokrotnie zresztą wznawianym w XIX i XX stuleciu.

W 1745 roku Konarski ciężko zachorował i z przewleką chorobą walczył przez resztę życia. Leczył się w Lotaryngii, jeździł do Paryża oraz do Rzymu, gdzie szukał też poparcia dla planowanej przez siebie reformy szkolnictwa. W Watykanie dostał nawet nominację na wizytatora papieskiego, zatwierdzoną w roku 1754 przez papieża Benedykta XIV. Do  najważniejszych dzieł powstałych w ostatnim okresie jego życia zalicza się O religii poczciwych ludzi z 1769 roku, w którym Konarski akcentował zgodność religii objawionej z prawidłami rozumu, ale także stawiał tezę o oddzieleniu władzy świeckiej od kościelnej, za co spotkał się z oskarżeniem, że kwestionuje autorytet Kościoła.

Ważne miejsce w dorobku twórczym Stanisława Konarskiego pełni również poezja. Nie był może wybitnym poetą, lecz na pewno tworzył utwory wysmakowane pod względem warsztatowym. W roku 1778 obszerny, liczący ponad dwieście stron zbiór jego wierszy łacińskich ukazał się w przekładach takich poetów i tłumaczy, jak m.in.: Franciszek Dionizy Kniaźnin, Marcin Eysymont, Izydor Minasowicz, Stanisław Rymaszewski, Adam Rzewuski.

Kto zaś sięgnie do zredagowanego w 1903 roku przez Antoniego Langego tomu wierszy Elżbiety Drużbackiej i Stanisława Konarskiego, ogłoszonego w cyklu „Skarbiec poezji polskiej”, będzie mógł się przekonać, jak znakomicie w utworach pod zdecydowanymi tytułami: Przekleństwo na złych obywatelów i zdrajców ojczyzny czy O pomiarkowaniu chciwości bogactwa władał Konarski polszczyzną liryczną, z jaką pasją wypowiadał się na tematy aktualne, społeczne i publiczne. Przy okazji warto zapoznać się z przejmującym apelem Do Najjaśniejszego Stanisława Augusta czy z lirykiem O krótkości życia. W tym ostatnim zdobył się na wyznanie: „Gdy raz stanęło, bym ustąpił komu / Innemu miejsca, chętnie wyjdę z domu / Dzisiaj czy jutro w ciemne wnidę cienie, / W proch się odmienię”.

Życie i twórczość Stanisława Konarskiego spotkały się z dużym zainteresowaniem historyków literatury. W Polonie są dostępne poświęcone mu prace autorstwa: Alfreda Brandowskiego, Bronisława Chlebowskiego, Władysława Kucharskiego, Franciszka Majchrowicza, Waldemara Osterloffa, Józefa Tretiaka. Florian Łagowski jest autorem rozprawy Collegium Nobilium Stanisława Konarskiego, natomiast Ignacy Chrzanowski Wielkiej reformy szkolnej Konarskiego.