Zajmował się pisarstwem dziennikarskim – publicystyką, tworzył opowiadania i dramaty, był znakomitym redaktorem takich czasopism, jak: „Przegląd Tygodniowy” i „Nowiny”, wydawał własną gazetę „Prawda”. Pozostawił po sobie także studia o twórczości Bolesława Prusa i Henryka Sienkiewicza. Należał do największych autorytetów przełomu XIX i XX wieku. Ale też trzeba pamiętać, że Aleksander Świętochowski, zmarły osiemdziesiąt pięć lat temu (25 kwietnia 1938 w Gołotczyźnie koło Ciechanowa), był postacią kontrowersyjną. Intelektualne emocje, niekiedy bardzo żywiołowe, budziła jego postawa społeczne oraz pełna pasji eseistyka.
Miał zostać nauczycielem. Uczył się w Siedlcach i w Lublinie. W latach 1866–1870 studiował w Szkole Głównej i na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim na wydziale filologiczno-historycznym. Szybko wciągnęło go dziennikarstwo, pochłonęła literatura. Urodzony w roku 1849 w Stoczku na Podlasiu zadebiutował w 1866 (pod pseudonimem Henryk Dołęga) rozprawą o badaniach archeologicznych w Kazimierzu Dolnym. Miał wówczas zaledwie siedemnaście lat. W roku 1871 podjął współpracę z „Przeglądem Tygodniowym”, który okazał się później główną trybuną pozytywistycznego myślenia. Wtedy też opublikował głośny artykuł programowy My i wy, zaś dwa lata później ogłosił programową Pracę u podstaw. Obydwa teksty uchodzą za kluczowe dla tzw. pozytywizmu warszawskiego. Tworzył regularnie i systematycznie. Spod jego pióra wyszły dramaty Niewinni i Helvia oraz trylogia teatralna Nieśmiertelne dusze, ale również opowiadania z cyklu O życie. Jednym z nich jest Chawa Rubin, który to utwór w 1905 roku Eliza Orzeszkowa zamieściła w antologii Z jednego strumienia.
Pisał także zaangażowane rozprawy filozoficzne i społeczne. Do najciekawszych spośród nich należą: O epikureizmie, O powstawaniu praw moralnych oraz Dumania pesymisty. Zanim się jednak ukazały Świętochowski wyjechał w 1874 na studia do Lipska, które zwieńczył doktoratem w 1876 roku. Po powrocie do kraju współpracował z „Nowinami”, zaś w roku 1881 założył własne pismo pod tytułem „Prawda” i prowadził je aż do 1902 roku. Na kartach gazety zamieszczał też utwory cenionej przez niego Marii Konopnickiej. Publikował tutaj nie tylko pod nazwiskiem, ale także pod pseudonimem Poseł Prawdy. Nie był to jego jedyny pseudonim, bo podpisywał artykuły i książki także jako: Nauczyciel, Oremus, Liber czy Władysław Okoński.
Z uwagi na to, że jego twórczość oryginalna – prozatorska i dramaturgiczna – przyjmowana było z rezerwą, skupił się na publicystyce i eseistyce. Opublikował m.in. prace zatytułowane: Socjalizm i jego błędy i Poeta jako człowiek pierwotny. Nie znaczy to jednak, że definitywnie zaniechał prozy i dramatu. Pod koniec XIX wieku powstały wszak utwory dramatyczne: Aspazja, Aureli Wiszar, Regina, a także Duchy, ponadto nowele, takie jak: Bartłomiejka, Sam w sobie czy Klub szachistów. Jak skonstatowała Janina Kulczycka-Saloni: „W nowelistyce Świętochowski znalazł oryginalną drogę; bohaterowie jego utworów, jak postaci dramatu, prowadzą dyskusje na tematy ogólnoludzkie, głównie etyczne, szukając dla nich egzemplifikacji we własnym doświadczeniu życiowym. Problematyka dyskusji to społeczna przydatność lub szkodliwość prawdy, prawo człowieka do jej głoszenia wbrew przyjętym konwencjom obyczajowym, prawo do wyjawiania powierzonej tajemnicy”.
Popularnością czytelników cieszyły się utwory, jakie autor określał mianem bajek: Strachy Pentelikonu, Hymn niemych czy Wesele satyra. Henryk Markiewicz, badacz literatury pozytywistycznej stwierdził, że pisarz: „wypracował własną odmianę małej formy prozatorskiej grawitującą ku esejowi filozoficznemu” – czego przykładem jest cykl Tragikomedia prawdy – „Warstwa fabularna skonstruowana bez starania o prawdopodobieństwo życiowe i iluzję rzeczywistości, tworzy tu tylko umowny, uproszczony na modłę powiastki filozoficznej model jakiejś znaczącej sytuacji życiowej, która wywołuje refleksje narratora lub postaci”.
Pisarz znany był z obywatelskiej postawy. Współtworzył Kasę im. Józefa Mianowskiego, przyłączył się do działającego konspiracyjnie Towarzystwa Literackiego, dla którego w roku 1891 opracował rzecz zatytułowaną Stan ogólny Królestwa Polskiego. Był przywódcą Związku Postępowo-Demokratycznego. I oczywiście cały czas pisał. Przede wszystkim zaangażowane w sprawy publiczne szkice, wśród nich eseje: O prawach człowieka i obywatela, O prawach mniejszości czy Ofiarność obywatelska, ogłoszone już w XX wieku.
Podczas rewolucji 1905 roku pracował nad projektem autonomii Królestwa Polskiego, współpracował ze Stowarzyszeniem Szerzenia Oświaty „Światło”, wykładał w Towarzystwie Krzewienia Oświaty. W 1906 zainicjował Towarzystwo Kultury Polskiej, działające do roku 1912; w latach 1908–1913 redagował „Kulturę Polską”, natomiast w okresie od 1913 do 1915 roku był wydawcą „Humanisty Polskiego”. W roku 1915, razem z m.in. Józefem Weyssenhoffem i Edwardem Potempskim, założył Klub Demokratyczny. Z czasem przeprowadził się z Warszawy do Gołotczyzny, gdzie zakładał szkoły rolnicze, szkołę gospodarstwa domowego dla dziewcząt, popularyzował spółdzielczość. Walczył o równouprawnienie, o prawa dla kobiet, był zaprzysięgłym antyklerykałem i antykonserwatystą. Ogłosił kilka następnych powieści: Drygałowie, Nałęcze, Twinko.
Do jego najważniejszych osiągnięć pisarskich z ostatniego okresu twórczości należą: Utopie w rozwoju historycznym oraz Źródła moralności. Pod koniec życia zbliżył się do endecji, pisywał regularnie do „Myśli Narodowej” i „Gazety Polskiej”, za co spotkał się z ostracyzmem ze strony zwolenników sanacji. Ponadto, fascynował go, niestety, włoski faszyzm. Dość wspomnieć, że nie zaproponowano mu miejsca w Polskiej Akademii Literatury, nie został uhonorowany żadną liczącą się nagrodą literacką.
Spośród jego książek, które odniosły duży sukces wydawniczy, należy wymienić: Pod włoskim niebem (1882), rzecz dla młodzieży Czcigodni Polacy. Charaktery (1923), Genealogię teraźniejszości (1936) oraz dwutomową Historię chłopów polskich (1925–1938) – dzieło wyjątkowe, ujmujące po raz pierwszy syntetycznie ich życie od czasów najdawniejszych do narodzin II Rzeczypospolitej.
Dożył sędziwego wieku. Zmarł w wieku 89 lat. Został pochowany na cmentarzu w Sońsku koło Ciechanowa. W polona.pl są dostępne poświęcone mu artykuły, broszury, książki autorstwa: Henryka Galle, Juliana Ochorowicza, Stefana Rygila, Antoniego Szymańskiego. Uwagę zwraca Bibliografia pism Aleksandra Świętochowskiego z 1899 roku, opracowana przez Stefana Dembego – za młodu nauczyciela dzieci Świętochowskiego, dyrektora Biblioteki Narodowej w latach 1928–1937.
