Andrzej Dobosz raczej odradza. Notatki z różnoczasowych podróży po kraju. Edward Chłopicki

Chłopicki rozpoczyna swoją wędrówkę od Inflant, czyli dzisiejszej Łotwy. Była to kraina pogańska, w której chrystianizm przyniesiony przez apostołów skandynawskich w roku 862 nie przyjął się. W XII  wieku kupcy bremieńscy przy ujściu Dźwiny założyli dom handlowy i sprowadzili cystersów dla rozpowszechniania wiary. Wkrótce lud miejscowy zburzył dźwigające się mury miasta Rygi, zrównując fundamenty z ziemią, i zabił biskupa Bartolda. Wtedy papież Celestyn III oraz cesarz Henryk IV ustanowili Zakon Rycerzy Mieczowych. W roku 1202 ukończono budowę Fortecy Ryżkiej. W Rydze znów osiadł biskup. Zwyciężając sąsiednich Rusinów, na miejscu miasteczka Juriew rozbudowano Dorpat, zakładając tam też biskupstwo. W XIII  wieku zakon ze zmiennym powodzeniem walczy z Litwinami.

Bitwa pod Grunwaldem oznacza kres zakonu. Luteranizm ogarnia Rygę i całe Inflanty. W swej wędrówce Chłopicki mija kilkanaście zrujnowanych zamków, w tym w Rydze i w Rewlu miernej architektonicznej wartości, opuszczonych świątyń. Ziemia jest płaska, dosyć zalesiona, z licznymi jeziorami. Głównym miastem, które odwiedza, jest Dynaburg nad spławną Dźwiną, stający się poważnym ośrodkiem handlowym. Dalej mija podupadające miasteczka: Rzeżycę, Lucyn, Krasław. Lud miejscowy długo pod społecznym cierpiący uciskiem usnął ujęty letargicznym snem moralnego indyferentyzmu i nieprędko się z niego uleczy.

Jedną z najmniej znanych prowincji polskich wydaje się Cieszkowskiemu Żmudź, w jego czasach północna część Guberni Kowieńskiej. Głównym miastem są tam Kroże. W roku 1559 Katarzyna księżna Suffolk i mąż jej Ryszard Barth, emigranci angielscy, od Zygmunta Augusta w zastaw dobra i miasteczko za 1.613 kop groszy litewskich wzięli. Mikołaj Radziwiłł wojewoda wileński sumę tę wracającym do kraju Anglikom wypłacił, wszedł w ich prawa i zamek obronny tam sobie wystawił. W 1614 Jan Karol Chodkiewicz ufundował wielkie kolegium jezuickie. Nauczał w nim słynny poeta baroku, autor podręcznika poetyki O poezji doskonałej, potem kaznodzieja nadworny Władysława IV, Maciej Kazimierz Sarbiewski. W czasach Komisji Edukacyjnej, po kasacie jezuitów, szkoła była prowadzona przez karmelitów, wreszcie otrzymała świecką dyrekcję, stając się Szkołą Wydziałową. Chłopicki, będący jej wychowankiem, zachował najlepsze o niej wspomnienia. Chłopicki jest porażony upadkiem miasta. W popadających w ruinę murach szkoły mieści się tkalnia sukna. Dąb Sarbiewskiego, pod którym poeta pisał swe wiersze, resztkami spróchniałego pnia się czerni.

W kwietniu 1862 roku Chłopicki wyjeżdżał z Wilna rogatką grodzieńską. Wymienia mijane osady: Jedlinę, Jaszuny i małe Soleczniki. W Wielkich Solecznikach opowiada historię miasteczka, poczynając od XVI wieku. Miejscowy zakrystian prowadzi zimą szkółkę elementarną, w której za skromną opłatą uczy się pięćdziesięcioro włościańskich i mieszczańskich dzieci. Parę wiorst dalej, w Bienikoniach, kosztem gminy założono szkółkę elementarną. W Woronowie, osiem mil od Wilna, w 1738 roku powstało Kolegium Pijarskie; dziś jedynym śladem jest ubogi kościółek. Ważnym miejscem była Lida z zamkiem zbudowanym przez Gedymina w roku 1323. Tytuł miejscowego księcia nosił Jagiełło. W końcu XIV  wieku osiedlili się tu franciszkanie. Od 1533 roku istnieje cerkiew. W ciągu stuleci napastowali miasto Tatarzy, potem Szwedzi. W 1662 roku dotknęła ją zaraza. W czasie wizyty Chłopickiego miasto było zabudowane źle i niestarannie. Brak gimnazjum, czytelni i zakładów dobroczynnych.

Sześciomilowa droga z Lidy do Nowogródka prowadzi przez piaski i karłowate laski sosnowe. Nowogródek istnieje od XII  wieku. Był pustoszony przez Mongołów, Tatarów, Krzyżaków. Zbudowany jest na górze, okolony pasmem pięknych borów oraz żyznymi polami. Sąsiaduje z nim kilka wzgórz. Na jednym z nich zamek, na innym fara. Między murami licznych klasztorów i starych kościołów wiele ubogich drewnianych domków. W rynku parę porządniejszych kamienic, sklepy. Jest klasztor Dominikanek. W klasztorze rezyduje dwadzieścia zakonnic i dwu kapelanów. Nieopadal kościół Dominikanów. W murach klasztoru mieszkało wówczas trzech księży, w innej części był posterunek wojskowy, w trzeciej założono miejską czytelnię. Kościół Bazylianów ufundowany był w roku 1632. Dawniej miał Nowogródek tylko szkołę powiatową. Od 1859 roku istnieje gimnazjum mające doskonałych nauczycieli i kilkuset uczniów.

Jedyną wtedy niezniszczoną przez czas pamiątką po Adamie Mickiewiczu był stojący w środku krętej i dosyć nieschludnej uliczki dom jego ojca. Siedziba ogrodzona wysokim parkanem, składała się z pięknego z oszklonym gankiem domu murowanego, z drewnianej oficyny, ze starej stajenki oraz ogrodów warzywnego i owocowego. Rodzina Mickiewiczów mieszkała w oficynie; dom murowany był przeznaczony do wynajęcia. Z Nowogródka udaje się jeszcze Chłopicki do Tuhanowicz i do Zaosia. Dom mieszkalny, w którym się Adam urodził, był już wtedy w zupełnej ruinie.

Ostatnim miasteczkiem guberni wileńskiej był Szczuczyn należący do książąt  Lubeckich. Był tam klasztor i Kolegium Pijarów oraz Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia ze szpitalem. W gmachu pijarskim znajduje Chłopicki probostwo, w klasztorze Panien Miłosierdzia trzy mniszki, siedemnaście uczennic i dochodzący kapelan. W porządnie

i schludnie zabudowanym Szczuczynie prócz sklepów, poczty, kilku czystych zajazdów jest rządowa szkoła parafialna, w której, prócz dwóch nauczycieli, miejscowy proboszcz wykłada religię i język polski.

Grodno istnieje najpewniej od IX  wieku. Wielokrotnie było rabowane i podpalane przez Tatarów. Po ich uśmierzeniu trzykrotnie było podpalane przez Krzyżaków: w latach  1284,  1390 i  1392. Potem był ulubioną rezydencją królów, miejscem politycznych zjazdów i sejmów. Za polskich czasów było w Grodnie dziewięć kościołów i klasztorów katolickich oraz trzy cerkwie.

Podskarbi litewski Antoni Tyzenhauz wybudował na przedmieściu Horodnica nad rzeczką Horodniczanką szereg gmachów. Założył fabryki sukna, płócien, muślinów, pasów jedwabnych, powozów. Stworzył ogród botaniczny, szkołę weterynarii, szkołę mierniczą, biuro kształcenia rachmistrzów i rządców wiejskiej gospodarki, szkołę budowniczych, szkołę baletową, teatr z wielką sceną, bibliotekę, gabinet historii naturalnej oraz dom handlowy rozległego kredytu za granicą używający. W roku 1795 w pałacu Tyzenhauza Stanisław August podpisał swoją abdykację.

Szczególnym pomysłem Chłopickiego jest określenie stolicy jednego z powiatów guberni grodzieńskiej – Białegostoku – miastem litewskim. Białystok niemal pod każdym względem ustępował Grodnu. Fara i pałac Branickich, mieszczący wtedy Szlachecki Intytut Panien, stanowiły jedyne godne wzmianki miejsca. Gimnazjum kształciło czterystu  uczniów. Była też szkoła żydowska. Fabryki wyłącznie sukienne i płócienne.

Ostatnią część książki Chłopickiego stanowi opowieść o rejsie łodzią po niezbyt uregulowanym Dnieprze, z powierzchownymi uwagami o mijanych miejscowościach, o których słyszymy po raz pierwszy i ostatni.

Raszków był niegdyś siedzibą ludną osiadłą przez zamożnych Wołochów, Greków i Ormian, którzy trudniąc się handlem wyrabiali dobre safiany i utrzymywali stada koni. Od Koniecpolskich przeszedł do Lubomirskich i znacznie podupadł.             

Edward Chłopicki. Notatki z różnoczasowych podróży po kraju w PLONIE

◊◊◊

Digitalizację materiałów bibliotecznych w ramach projektu „Patrimonium – zabytki piśmiennictwa” dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu oraz Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.

◊◊◊