Była nie tylko żoną i współpracowniczką znakomitego pisarza Stefana Themersona (eseisty, prozaika i poety, twórcy tzw. poezji semantycznej), ale także artystką, świetną graficzką i ilustratorką, animatorką życia kulturalnego. Dorobek Franciszki Themerson (1907–1988) wciąż fascynuje i intryguje – nie tylko w Polsce, ale także za granicą. Niemal całe swoje dojrzałe życie spędziła poza ojczyzną, w Anglii.
Urodziła się w Warszawie w rodzinie artystycznej. Jej matka, Łucja Kaufman, była pianistką, zaś ojciec, Jakub Weinles, malarzem. Nic więc dziwnego, że – idąc także śladem starszej siostry, Maryli Chaykin, pianistki (zamordowanej wraz z mężem w 1940 roku w obozie śmierci w Treblince) – studiowała na Akademii Muzycznej i na Akademii Sztuk Pięknych u Tadeusza Pruszkowskiego. Podczas studiów poznała przybyłego z Płocka, o trzy lata od siebie młodszego Stefana Themersona, za którego wyszła w 1931 roku. Z tego właśnie roku pochodzi ich wspólne niezwykłe dzieło literacko-plastyczne, czyli zeszyt opatrzony tytułem Żółte, zielone, czerwone, niebieskie niezwykłe przygody.
Było to małżeństwo jak najbardziej artystyczne. W latach trzydziestych wspólnie zrobili kilka filmów eksperymentalnych, takich jak: Apteka – składający się z cyklu fotogramów w ruchu, Europa – do futurystycznej poezji Anatola Sterna, Drobiazg melodyjny – do muzyki Maurice’a Ravela, Zwarcie – z muzyką Witolda Lutosławskiego. Niestety, wszystkie te dzieła zaginęły, prawdopodobnie w czasie wojennej pożogi. Ocalał natomiast film z 1937 roku Przygoda człowieka poczciwego z muzyką Stefana Kisielewskiego.
Razem z mężem zainicjowała powstanie Spółdzielni Autorów Filmowych, do której przystąpili tak znakomici twórcy polskiego kina, jak: Janina i Eugeniusz Cękalski, Aleksander Ford, Wanda Jakubowska, Stanisław Wohl czy Jerzy Zarzycki. Wydawali czasopismo pod nazwą „f.a. – film artystyczny”, poświęcone filmowi jako sztuce współczesnej i nowoczesnej, otwierającej nowe możliwości artystycznej ekspresji. Opowiadali się za filmem nowatorskim, poszukującym, wyrafinowanym estetycznie, przeciwko filmowi rozrywkowemu i komercyjnemu.
Była bliską współpracowniczką męża także na niwie literackiej i wydawniczej. Poczynając od debiutu Stefana, jakim była ogłoszona w roku 1931 Historia Feliksa Strąka, opracowała graficznie – posługując się zarówno ilustracją barwną, jak i czarno-białą – szereg jego książek pisanych w tym czasie głównie dla dzieci i młodzieży, zarówno wierszem, jak i prozą: Poczta, Narodziny liter, Był gdzieś haj taki kraj oraz Była gdzieś taka wieś i Nasi ojcowie pracują.
W roku 1937 Themersonowie wyjechali do Francji w poszukiwaniu nowych inspiracji twórczych, ale także w celach zarobkowych, tam bowiem chcieli rozwijać swoje kariery literackie, plastyczne, filmowe, a także muzyczne. Na rok przed wybuchem II wojny światowej, w Warszawie ukazały się ich dwie wspólne książki – liczące po sześć opowiastek zbiory: Przygody Marcelianka Majster-Klepki oraz Pan Tom buduje dom (tytuł ten został wznowiony w Londynie w roku 1943).
Do wybuchu wojny Franciszka ściśle współpracowała z Naszą Księgarnią i tygodnikiem „Płomyk”, a także z „Wiadomościami Literackimi” redagowanymi przez Mieczysława Grydzewskiego, na łamach których publikowała swoje oryginalne rysunki i grafiki. W roku 1939 ukazał się zbiór czternastu wierszy Jana Brzechwy zatytułowany Kaczka Dziwaczka, zaś jej ilustracje do tej książki to dokonanie artystyczne samo w sobie.
W roku 1940 wyjechała z Francji do Wielkiej Brytanii, gdzie podjęła pracę przy Rządzie Polskim na Uchodźstwie. Stefan w tym czasie pracował w Polskim Czerwonym Krzyżu w Voiron we Francji. W roku 1942 przez Hiszpanię i Portugalię przedostał się do Szkocji, gdzie zaciągnął się do 1. Korpusu. Świadectwem tej kilkuletniej rozłąki jest obfita korespondencja między małżonkami, przechowywana w Bibliotece Narodowej w Warszawie.
W czasie wojny Themersonowie na zlecenie polskiego Ministerstwa Informacji nakręcili, z myślą o odbiorcy anglojęzycznym, dwa filmy: pierwszy w 1943 roku Calling Mr Smith – o barbarzyńskim, grabieżczym i zbrodniczym najeździe Niemiec hitlerowskich na Polskę; drugi w 1945 roku The Eye and the Ear – o związkach sztuk wizualnych z muzyką (jako materiał dźwiękowy do tego filmu posłużyły kompozycje Karola Szymanowskiego).
Po wojnie osiedli na stałe w Londynie. Tutaj w roku 1948 założyli wydawnictwo pod nazwą nawiązującą do tytułu wiersza Lewisa Carrolla Jabberwocky – Gaberbocchus Press, które opublikowało ponad sześćdziesiąt książek, z których każda była osobnym dziełem sztuki edytorskiej. Wśród autorów tego wydawnictwa znaleźli się: Raymond Queneau, Kurt Schwitters czy Alfred Jarry oraz Bertrand Russell (w roku 1953 poprzedził przedmową angielską edycję Wykładu profesora Mmaa Stefana Themersona).
8.https://polona.pl/item/the-themersons-photographs-ii,MzQ3MTgzMzI/2/#item
W roku 1957 małżonkowie powołali do życia Gaberbocchus Common Room, w ramach którego do 1959 roku zorganizowali ponad sto imprez artystycznych i naukowych: wystawy, spotkania autorskie, panele dyskusyjne, okolicznościowe wykłady.
Z czasem Franciszka zajęła się pracą na rzecz teatru. Jej popisowymi pracami były projekty kostiumów i scenografii dla teatru marionetek w Sztokholmie, do Króla Ubu Jarry’ego (z muzyką Krzysztofa Pendereckiego) i do Opery za trzy grosze Bertolda Brechta i Kurta Weila. Warto wspomnieć, że w roku 1976 została członkinią Union Internationale de la Marionette. Poza tym opracowała graficznie angielskojęzyczne wydanie opery męża z jego librettem St. Francis and the Wolf of Gubbio or Brother Francis Lamb Chops.
Zajmowała się także pracą popularyzatorską. Wykładała w Central School of Art, Wimbledon School of Art oraz w Bath Academy of Art. Jej prace wystawiane były w Londynie, Belfaście, Edynburgu, w Nowym Jorku, ale również w Polsce: w 1964 roku prezentacja jej prac miała miejsce w stołecznej Zachęcie, zaś na przełomie lat 1981 i1982 odbyły się wystawy w Łodzi, Wrocławiu i w Warszawie. Do najświetniejszych prezentacji jej dorobku zalicza się wystawy organizowane już po jej śmierci w Londynie: w Imperial War Museum w 1994 roku oraz w Art First w latach 1999 i 2001.
Franciszka Themerson zmarła 29 czerwca 1988 roku. Kilka miesięcy później zmarł jej mąż Stefan.
