Jan Potocki: żołnierz, obieżyświat, pisarz

Żyjący na przełomie XVIII i XIX wieku Jan Potocki to – w powszechnej opinii – autor jednej książki,  powieści Rękopis znaleziony w Saragossie (znanej także dzięki ekranizacji Wojciecha Jerzego Hasa z roku 1964 ze Zbigniewem Cybulskim w roli głównej). Nic bardziej mylnego, o czym za chwilę. Ale to nie jedyne nieporozumienie związane z osobą pisarza i jego słynnym dziełem, które  francuski filozof i krytyk literacki Roger Caillois porównał do Dekamerona Boccaccia. Ci, którzy zaliczają powieść Potockiego wyłącznie do historii literatury polskiej, czynią to zbyt pochopnie, zapominają bowiem, że została ona napisana po francusku i jej oryginalny tytuł brzmi Manuscrit trouvé à Saragosse.

Nad powieścią tą  Potocki pracował przez kilkanaście lat w rodzinnym majątku Uładówka na Ukrainie. Pozostawił po sobie trzy jej wersje i do dzisiaj trudno uznać, która jest ostateczna. Dość wspomnieć, że pierwsze tłumaczenie powieści na język polski Edmunda Chojeckiego, ogłoszone w Lipsku w 1847 roku, było de facto kompilacją wersji drugiej  i trzeciej, co okazało się dopiero po latach.

Kolejne wydanie tego dzieła w Warszawie w roku 1917, pod redakcją Jana Lorentowicza i opatrzone jego szkicem wstępnym poświęconym tak pisarzowi, jak i jego powieści, wersję Chojeckiego tylko usankcjonowało.

Jednak międzynarodowa kariera Rękopisu… zaczęła się dużo później, gdy w roku 1958 w Paryżu wspomniany Roger Caillois ogłosił wreszcie pełną wersję oryginału. W obszernym szkicu Dzieje człowieka i książki (ogłoszonym po polsku w książce Odpowiedzialność i styl w 1967 roku), opisał nie tylko sens przygód bohatera powieści, Alfonsa van Wordena, oficera gwardii Filipa V, króla Hiszpanii, ale także nowatorstwo artystyczne tego utworu. Według francuskiego znawcy, Potocki okazał się  umysłem encyklopedycznym: „W formie żartobliwej, obrazowej, często ironicznej daje nie tyle sumę wiedzy, wyjątkowo rozległej, która w dziedzinie jego głównych zainteresowań wyprzedzała wiedzę najznakomitszych umysłów epoki” ( przekład Leszka Kukulskiego). Uważa się, że łotrzykowską powieść Potockiego – z tak charakterystyczną kompozycją szkatułkową, co oznacza powieść w powieści – czytali i inspirowali się nią tacy mistrzowie nowoczesnej prozy, jak Jorge Luis Borges oraz Italo Calvino.

Zaiste, Potocki był dobrze wykształcony. Urodził się w 1761 roku na Podolu w arystokratycznej rodzinie, a w latach 1773–1776, wraz z bratem Sewerynem, uczył się w Szwajcarii,  Genewie i Lozannie, a następnie w Paryżu. Już w roku 1778 wstąpił do armii austriackiej, zaś rok później został kawalerem zakonu maltańskiego i przez dwa lata zwalczał piratów na Morzu Śródziemnym. Na prywatny użytek prowadził zapiski, rzecz jasna po francusku. W roku 1783 wziął ślub z Julią Teresą Lubomirską, która urodziła dwu synów, Alfreda i Artura Stanisława (który w przyszłości zostanie najpierw adiutantem księcia Józefa Poniatowskiego, a potem cara Aleksandra I), a w roku 1794 zmarła.

Potocki przez długie lata podróżował: do Turcji i Egiptu (1784), do Holandii (1787), do Hiszpanii, Maroka i Tunezji (1791), do Saksonii (1794), na Kaukaz (1797–1798). Efektem tych peregrynacji były  książki poświęcone kulturze tych krajów, ale także ich przyrodzie i geografii. Niektóre z nich doczekały się przekładów na język polski.

W roku 1788 Potocki osiadł w Polsce i, jak mawiano, „przywdział strój polski”. W zapatrzonej w płynącą z Paryża modę Warszawie szokował właśnie tradycyjnym strojem szlacheckim. Został posłem na Sejm Czteroletni, a z czasem nawet sędzią Sejmu, służył jako kapitan Korpusu Inżynierów Koronnych, założył Drukarnię Wolną, w której publikował sporo tekstów politycznych, a z uwagi na to, że dość słabo władał polszczyzną, teksty te przygotowywał mu do druku Julian Ursyn Niemcewicz. W 1790 roku towarzyszył słynnemu francuskiemu aeronaucie Jeanowi Pierrowi Blanchardowi w pierwszym pokazowym locie balonem nad Warszawą , wzbudzając tym olbrzymią sensację. Po przystąpieniu króla do Targowicy osiadł w Łańcucie, gdzie pisał sztuki w poetyce komedii dell’arte (np. Parady) Z czasem, jako protegowany księcia Adama Czartoryskiego, dostał posadę na dworze cara Aleksandra I. Był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk, interesował się prehistorią Słowian i archeologią, działając publicznie prowadził własne studia z zakresu lingwistyki i etnografii. Do jednych z najważniejszych jego przedsięwzięć należy opisanie historyczne i geograficzne ziem Scytów, Sarmatów i Słowian.

W roku 1799 ożenił się po raz drugi, tym razem z daleką kuzynką Konstancją, córką Szczęsnego Potockiego (z tego małżeństwa będzie mieć syna Bernarda i dwie córki, Irenę  i Teresę), ale zamiast cieszyć się szczęściem rodzinnym, będzie szukał tego szczęścia w dalekim świecie. Oprócz podróży po północnej Afryce zaliczy wyprawy do Azji, na Bliski i Daleki Wschód. W latach 1805–1806  jako przedstawiciel cara odbędzie podróż do Chin i  Mongolii. Do jego pionierskich prac należy m.in. Atlas archéologique de la Russie européenne.

Za swoje osiągnięcia obywatelskie i polityczne otrzymał wiele odznaczeń: ordery św. Stanisława i św. Włodzimierza, a także Order Orła Białego. Trzeba też pamiętać, że oprócz dzieł naukowych zostawił po sobie  awanturniczą kilkutomową powieść Avadoro, której akcja rozgrywa się w Hiszpanii.

Ostatnie lata spędził Potocki w samotności w majątku na Uładówce, gdzie popełnił samobójstwo, co potwierdził zaprzyjaźniony z nim ksiądz Stanisław Chołoniewski (w przyszłości dobry znajomy Adama Mickiewicza). Nie tylko samobójstwo pisarza, który ponoć uważał, że jest wilkołakiem, obrosło legendą, ale także  jego najwybitniejsze dzieło, czyli Rękopis znaleziony w Saragossie. Wszystkie te historie  zostały wyjaśnione dopiero niedawno. W roku 2004 François Rosset i Dominique Triaire ogłosili  kompletną biografię Jana Potockiego (wydaną po polsku dwa lata później), ustalili też dwie osobne i integralne wersje powieści, które w roku 2015 zostały ogłoszone w kongenialnym przekładzie Anny Wasilewskiej. Zastanawiając się nad przyczynami popularności ciągle fascynującego Rękopisu…, Anna Nasiłowska w wydanej w 2019 roku Historii literatury polskiej zanotowała: „Jan Potocki, kawaler maltański, badacz starożytności i znawca różnych sekretnych systemów symboliki, mason, pozostawił dzieło bliskie czasom dzisiejszym ze względu na poczucie relatywizmu kulturowego i wyjście poza tradycyjny europocentryzm, postmodernistycznie przeładowane nadmiarem rozgałęziających się fabuł”.