Stanisław Szukalski i Szczep Rogatego Serca

Za sprawą filmu dokumentalnego w reżyserii Ireneusza Dobrowolskiego Walka. Życie i twórczość Stanisława Szukalskiego – wyprodukowanego przez słynnego amerykańskiego aktora Leonarda DiCaprio i dostępnego w internetowej wypożyczalni Netflix – do naszej zbiorowej świadomości i pamięci wraca postać tego zapomnianego artysty, grafika, malarza, rzeźbiarza, ale także teoretyka sztuki.

Było o nim głośno w okresie międzywojennym, gdy podczas studiów na ASP w Krakowie wszedł w konflikt ideowy ze swoim profesorem Konstantym Laszczką, kiedy opieką artystyczną otoczył go Jacek Malczewski i później, gdy założył Szczep Rogate Serce, rzucił pomysł Twórcowni – własnej szkoły artystycznej kierującej się metodami opozycyjnymi wobec akademickiego nauczania sztuki, a także Duchtyni – narodowego panteonu na dnie Smoczej Jamy pod Wawelem; wreszcie gdy szokował ideą Neuropy – czyli unii państw europejskich, ale zdominowanej przez narody słowiańskie i gdy zaprojektował nowe godło Polski – Toporzeł. Jego koncepcje artystyczne, kulturowe, cywilizacyjne, ale także prace malarskie, rzeźbiarskie oraz architektoniczne jednych zachwycały, innych szokowały.

Był przy tym gorącym zwolennikiem Marszałka Józefa Piłsudskiego, żarliwym patriotą, projektował pomniki wielkich Polaków, m.in. Bolesława Chrobrego, Mikołaja Kopernika i Juliusza Słowackiego.

Urodził się w roku 1893 w Warcie, nieopodal Sieradza. Jako dziesięciolatek wyjechał z rodzicami do USA, gdzie uczył się w Art Institute of Chicago. W roku 1909, staraniem rodziny, przeniósł się do Krakowa i rozpoczął studia na ASP. Szybko dał się poznać jako utalentowany, ale zadziorny młody artysta. Jego prace, wystawione w roku 1912 w Pałacu Sztuki, zwróciły uwagę krytyki. Po śmierci ojca w roku 1913 wrócił do Ameryki, kilka lat później poznał Noblistę Rabindranatha Tagore, który odegrał wielką rolę w jego życiu. Planował wyjazd do Indii, ale z powodu trwającej wojny (1917) planów nic nie wyszło. W roku 1925 został uhonorowany Grand Prix na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu, o czym w „Wiadomościach Literackich” informował Jarosław Iwaszkiewicz. Zgłosił swój projekt w konkursie na pomnik Adama Mickiewicza w Wilnie i nawet ów konkurs wygrał, ale ponieważ Wieszcz został przedstawiony na siedząco i nago, a także ze względu na niezrozumiałą dla ogółu symbolikę, do realizacji projektu Szukalskiego nie doszło.

W roku 1928 Szukalski wystawił ponad sto rzeźb i rysunków w Pałacu Sztuki w Krakowie. Przy okazji wygłaszał liczne przemówienia, w których atakował nauczanie akademickie, zapatrzenie polskich artystów w sztukę Zachodu. Naraził się nie tylko profesorom, ale także krytykom. O jego polemicznym temperamencie najlepiej świadczy, opublikowany w czerwcu 1929 roku, tekst Biała zaraza w Krakowie, w którym dał bezkompromisowy odpór swoim adwersarzom.

W tym samym roku założył Szczep Rogate Serce. Przyjął wtedy pseudonim Stach z Warty. Także członkowie Szczepu przybrali wyszukane pseudonimy. Byli wśród nich m.in. Marian Konarski – Marzyn z Krzeszowic, Wacław Boratyński – Pracowit z Ryglic, Stanisław Gliwa – Kurhanin ze Słociny i chyba najbardziej spośród z nich znany Stefan Żechowski – Ziemin z Książa, który w roku 1937 zasłynął jako twórca śmiałych obyczajowo ilustracji do powieści Emila Zegadłowicza Motory, skonfiskowanej przez cenzurę. W roku 1932 prace członów tej grupy prezentowano na wystawach w Łodzi, Wilnie i Lwowie. W wydanym z tej okazji Wykazie prac Szczepu Szukalszczyków herbu Rogate Serce, znaleźć można tytuły dzieł jedenastu artystów, które wykonano ołówkiem, kredką lub techniką akwareli.

Uwagę zwracają tytuły prac o tematyce bezpośrednio nawiązującej do polskiej historii: Łokietek Wygnaniec i Warneńczyk Jerzego Baranowskiego, Cecora (Ostatni dar dla Rzeczpospolitej) Wacława Boratyńskiego, Piast i Rzepicha Mariana Konarskiego czy Rozpoczęcie (Lech) Władysława Sowickiego. Największe wrażenie dzisiaj robi i tak wstęp do tego katalogu pióra samego Szukalskiego – tekst o charakterze artystycznego manifestu, niezwykle natchnionego i patetycznego oraz patriotycznego, a przy tym uderzającego w ówczesną elitę kulturalną i intelektualną Polski.

Miał tylu przeciwników, ilu zwolenników, admiratorów czy wręcz wyznawców. Sprzyjał mu minister skarbu Ignacy Hugo Matuszewski oraz wojewoda śląski Michał Grażyński, dzięki któremu jego prace do dzisiaj można obejrzeć w Muzeum Śląskim. W roku 1934 nakładem własnym malarz i pisarz Marian Ruzamski ogłosił poświęconą mu apologetyczną w wymowie broszurę Kto to jest Szukalski? (notabene ten sam Ruzamski, któremu kilka lat potem wspomniany Zegadłowicz zadedykuje Motory!).

Dał się Szukalski poznać jako artysta bezkompromisowy, próbujący znaleźć własną drogę w sztuce, a przy tym głęboko zaangażowany w sprawy publiczne, polityczne. Miał prowokacyjne i radykalne przekonania. Gdy w roku 1936 ukazał się Wykaz prac Szukalskiego i Szczepu Rogate Serce, wydawca, czyli Towarzystwo Sztuk Pięknych w Krakowie odcięło się od jego poglądów zaprezentowanych we wstępie do tej publikacji, zatytułowanym Zmienić stosunki, by dać warunki.

Lansował ideę Neuropy, czyli Europy słowiańskiej, zjednoczonej pod skrzydłami odrodzonej Polski, dał się poznać jako zwolennik neopogaństwa i antyklerykalizmu, a także wszechsłowiańskiego biologicznego nacjonalizmu. Nie krył faszystowskich sympatii i fascynacji osobą Benito Mussoliniego.

Zaprojektował nowe godło państwowe – Toporzeł – obosieczny topór z głową orła, wykorzystany przez Ruch Nacjonalistów Polskich „Zadruga”, założony w 1937 przez Jana Stachniuka i Janinę Kłopocką (autorkę symbolu Rodła z roku 1932 – znaku Związku Polaków w Niemczech), ale także Duchtynię – narodowe miejsce kultu na dnie Smoczej Jamy pod Wawelem, gdzie miał się znaleźć grobowiec Piłsudskiego.

Po wybuchu II wojny światowej jako obywatel USA wydostał się z okupowanej Polski i w roku 1940 osiadł w Los Angeles. Tutaj przez wiele lat pracował nad kilkoma teoriami, niestety mającymi charakter pseudonaukowy. Jest autorem koncepcji prajęzyka, tzw. macimowy (po angielsku Protong) oraz oryginalnej koncepcji zermatyzmu. Według niego ludzkość wywodzi się z Wyspy Wielkanocnej, skąd nasi przodkowie najpierw przez wyspy Lachia i Sarmatia, a potem przez miejscowość Zermatt w Szwajcarii mieli przybyć na tereny współczesnej Polski. Koncepcję tę zawarł w ponad czterdziestu tomach bogato ilustrowanego maszynopisu. Snuł przy tej okazji fantastyczną wizję ludzkości mówiącej na początku jednym wspólnym językiem. Swoimi teoriami próbował zainteresować nawet papieża Jana Pawła II.

W ostatnich latach życia zaprzyjaźnił się z dużo od siebie młodszym pisarzem, wydawcą, a także performerem Georgem DiCaprio, ojcem Leonarda DiCaprio, przyszłego laureata Oskara, który w dzieciństwie nazywał go dziadkiem i na jego postaci wzorował się, pracując nad rolą młodego artysty Jacka Dawsona w filmie Titanic Jamesa Camerona.

Niestety, większość prac Stanisława Szukalskiego zaginęła w czasie II wojny światowej, spłonęła lub została rozkradziona. Artysta próbował je bezskutecznie odnaleźć w roku 1957 podczas swojego jedynego pobytu w Polsce. Gdy umierał w roku 1987 był artystą zapomnianym. Nie sposób jednak nie wspomnieć, że w ostatnich latach ukazało się kilka poświęconych mu ważnych książek: Stach z Warty Szukalski i Szczep Rogate Serce Lechosława Lameńskiego (2007) i Od modernizmu w kierunku narodowej tożsamości. Wokół koncepcji sztuki Stanisława Szukalskiego (2015). A ostatnio, z okazji 125 urodzin artysty,  nakładem Fundacji Evviva L’arte wydano pierwszy w Polsce poświęcony mu album zatytułowany po prostu Szukalski, a zawierający ponad półtorej setki reprodukcji jego prac oraz dwadzieścia fotografii z różnych etapów życia artysty.

◊◊◊

Artykuł powstał w ramach realizacji przez Bibliotekę Narodową projektu „Patrimonium – digitalizacja i udostępnienie polskiego dziedzictwa narodowego ze zbiorów Biblioteki Narodowej oraz Biblioteki Jagiellońskiej” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa 2014-2020 oraz budżetu państwa.

◊◊◊

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.