![Gra w szachy](https://blog.polona.pl/wp-content/uploads/2018/12/32341806_blog.jpg)
Jeżeli przyjmiemy, że szachy powstały w VI wieku naszej ery w Indiach i od tamtych czasów podstawowe reguły gry pozostały w zasadzie niezmienione, to od przeszło tysiąca pięciuset lat mamy do czynienia z permanentną wojną. Mimo że na polach bitew dochodziło do rozmaitych zmian kodeksu walki, których zasady publikowane były w uczonych traktatach, naprzeciwko siebie stawali najznamienitsi generałowie swoich epok, a bitewny kurz opadał powoli wraz z kolejnymi pokoleniami, to jednak nadal formuła szachowego piękna, głębi i złożoności ruchów figur jest uniwersalna i kultywowana przez całe wieki w nieodmienny sposób. Obok tej królewskiej gry istniały inne formy gier planszowych, ale to właśnie królewska gra była traktowana w sposób szczególny. Gdy Alfons X Mądry, XIII-wieczny król Kastylii pisał pierwszy traktat na temat szachów klasycznych, wyraźnie oddzielił grę królewską od innych losowych rozrywek – kości i kart. Szachy od stuleci uchodziły za swojego rodzaju abstrakcyjne i intelektualne starcie umysłów, stojąc w jawnej opozycji do takich gier, jak loteria i tarot.
![Z. Kamiński, Gra w szachy, Warszawa 1917, s. 3](http://blog.polona.pl/wp-content/uploads/2018/12/szachy1.jpg)
Jedną z pierwszych polskich prac całkowicie poświęconą szachom zawdzięczamy Janowi Kochanowskiemu. Napisał ją prawdopodobnie podczas swojego pobytu w Padwie między 1562 a 1566 rokiem. W poemacie Szachy przedstawił starcie dwóch rycerzy, którzy za pomocą figur szachowych prowadzili bitwę o rękę córki duńskiego króla Taresa.
![Tamże, s. 4](http://blog.polona.pl/wp-content/uploads/2018/12/szachy3.jpg)
Na poważne i zarazem naukowe podejście do materii szachowej musieliśmy czekać aż do XIX wieku – do czasu edycji podręcznika Kazimierza Krupskiego z 1835 roku.
Na przestrzeni wieków szachy odgrywały ważną rolę edukacyjną i wychowawczą, łącząc czasem we wspólnej pasji młodych i starszych.
![Józef Piłsudski studium; Janowski Stanisław](http://blog.polona.pl/wp-content/uploads/2018/12/szachy5.jpg)
W II połowie XIX wieku były jednym z symboli emancypacji kobiet, a intelektualne wyzwania podczas rozgrywania partii zakładały równość między pojedynkującymi się.
![Partia szachów, Anguissola Sofonisba](http://blog.polona.pl/wp-content/uploads/2018/12/szachy6.jpg)
Często stanowiły również element abstrakcyjnej ekspresji awangardowych artystów.
![Gra w szachy. J. Panieński 1919](http://blog.polona.pl/wp-content/uploads/2018/12/szachy7.jpg)
Popularność królewskiej gry zaowocowała powstawaniem wielu poradników sztuki szachowej, którą uważano za odpowiednią niemal dla wszystkich – początkujących i zaawansowanych graczy. Wystarczy sięgnąć do choćby jednego z poradników, żeby przekonać się, iż nazwania figur ewoluowały – pieszek stał się pionkiem, skakun koniem, giermek zaś gońcem (laufrem), a hetman królową. Pomimo zmieniających się nazw figur, podręczniki są na tyle uniwersalne, że można korzystać z nich do dzisiaj, analizować najbardziej znane pojedynki mistrzów szachowych. I wcale nie potrzeba do tego opieki nauczyciela!
Na przykład podręcznik Augusta Helcina z 1878 roku zapewnia nas, że dzięki metodzie jesteśmy w stanie sami zwiększyć swoją siłę gry. Autor podręcznika prowadzi czytelnika (ucznia) przez najbardziej spektakularne pojedynki w historii szachów.
Autorzy poradników prześcigali się w pomysłowych radach i sposobach na wywalczenie zwycięstwa. Gdy zasiadamy do partii powinniśmy się kierować prostymi zasadami:
![Strategika szachowa, s. 11-12.](http://blog.polona.pl/wp-content/uploads/2018/12/szachy11.jpg)
Każdy kto miał kiedykolwiek do czynienia z szachami, zdaje sobie sprawę z tego, że wcześniej czy później stanie naprzeciw osoby, która pozostawi go pokonanym na polu bitwy. Żeby ograniczyć przewagę przeciwnika wystarczy przemyśleć poniższe rady mistrzów sprzed niemal dwustu lat:
![tamże s.88](http://blog.polona.pl/wp-content/uploads/2018/12/szachy12.jpg)
![tamże, s. 89.](http://blog.polona.pl/wp-content/uploads/2018/12/szachy13.jpg)
Z powyższych zasad najczęściej korzystało się w miejscach publicznych, podczas zabaw w miejskich kawiarniach, na ulicy i w parkach. Druga połowa XIX wieku została zdominowana przez szachy w sposób szczególny. Organizowano największą liczbę turniejów, pasjonowano się nimi na łamach gazet i książek. Najlepsi szachiści podróżowali z kontynentu na kontynent, łącząc się w uniwersalnym języku posunięć i kombinacji. Moda na szachy zaowocowała zawiązywaniem się kół i stowarzyszeń szachowych. Przed I wojną światową powołano do życia Warszawskie Towarzystwo Szachowe, którego członkowie spotykali się w oficjalnych siedzibach, często w oderwaniu od pracy i zobowiązań. W 1922 roku towarzystwa współorganizowały pierwszy międzymiastowy mecz klubów szachowych Warszawa-Łódź. W ustawie założycielskiej Warszawskiego Towarzystwa Zwolenników Gry Szachowej (siedziba na ul. Wierzbowej) możemy przeczytać, że celem powstania zrzeszenia było:
![Ustawa Warszawskiego Towarzystwa Zwolenników gry w szachy 1919 s. 3](http://blog.polona.pl/wp-content/uploads/2018/12/szachy14.jpg)
Co ciekawe, zgromadzenie zakazywało uprawiania gry hazardowej, która zwykle postrzegana była jako niemoralna i niezgodna z naukami kościoła oraz chrześcijańskim etosem.
W dwudziestoleciu międzywojennym w szachy grali niemal wszyscy – bohema artystyczna przedwojennej Warszawy na czele z zawodnikami toczącymi legendarne pojedynki – Bolesławem Leśmianem i Franciszkiem Fiszerem. Wśród graczy znaleźli się: Witold Gombrowicz, Melchior Wańkowicz, Jerzy Putrament, dwukrotny prezes Polskiego Związku Szachowego. Stowarzyszenia szachowe wychodziły z inicjatywami edukacyjnymi i organizowały czas wolny młodzieży. W jednodniówce kół młodych szachistów,
relacjonowano sławny pojedynek z Buenos Aires z 1927 roku o mistrzostwo świata między Alekinem a Capablancą. Drukowano kolejne posunięcia, które analizowano krok po kroku. Jak widać z przytoczonych przykładów szachy są popularną grą strategiczną znaną od dawna, uczącą nie tylko kreatywnego myślenia, lecz także kształtującą umiejętność podejmowania decyzji i rozwijającą pamięć. Na przestrzeni wieków zmieniły się oczywiście standardy gry, rozwinęła się teoria, przyśpieszono tempo gry – jednakże szachy zachowały swoją specyficzną i fascynującą duszę. Szachy należą do tych gier, które są lubiane, traktuje się je jako rozrywkę, a z drugiej strony znacząco wpływają na rozwój człowieka. Po więcej ciekawostek na temat szachów odsyłamy do cyfrowej Biblioteki Narodowej POLONA.
◊◊◊
Artykuł powstał w ramach realizacji przez Bibliotekę Narodową projektu „Patrimonium – digitalizacja i udostępnienie polskiego dziedzictwa narodowego ze zbiorów Biblioteki Narodowej oraz Biblioteki Jagiellońskiej” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa 2014-2020 oraz budżetu państwa.
◊◊◊
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.