Wszystko zaczęło się od grzechu króla Dawida – władca ten ujrzał pewnego razu ze swojego pałacu, jak na tarasie sąsiedniego domu kąpie się piękna kobieta. Była to Betsabe (Batszeba), żona żołnierza Uriasza. Dawid, ujrzawszy ją, zapłonął żądzą i nie zważając na to, że była mężatką, kazał ją sprowadzić do swego pałacu. Zaspokoił swoje pragnienia, ale niestety przy tej okazji Betsabe zaszła w ciążę, a że było to pod nieobecność Uriasza, to groziła jej kara śmierci za cudzołóstwo. Ostatecznie sprawa została rozwiązana kosztem życia zdradzonego męża – Dawid wydał rozkaz, aby Uriasz w czasie bitwy został wysłany na śmierć, a gdy tak się stało, poślubił brzemienną Betsabe. Ten postępek bardzo nie spodobał się Bogu, który wysłał do króla Dawida proroka Natana z napomnieniem. Dawid zdał sobie sprawę, że bardzo zgrzeszył i zaczął pokutować – to właśnie przy tej okazji miały powstać Psalmy Pokutne, jako że biblijny Dawid był nie tylko władcą, ale także artystą: poetą i muzykiem.
Wybrane z Biblii Siedem Psalmów Pokutnych było obowiązkowym elementem późnośredniowiecznych modlitewników zwanych Godzinkami – takim właśnie kodeksem jest rękopis 3308 I. Został on ozdobiony czterema miniaturami, licznymi inicjałami ornamentalnymi i floraturą na niektórych marginesach, a powstał być może w Paryżu, iluminowany przez dwóch miniaturzystów około połowy XV wieku. Związana z Psalmami miniatura przedstawia wspomnianego króla Dawida, który zdjąwszy koronę, pokornie klęczy przed Bogiem. O kompozytorskim natchnieniu władcy świadczy leżąca w pobliżu harfa. Pokutując za swój grzech, stworzył pieśni, które stanowiły najbardziej poetycką część każdego rękopisu Godzinek.
Godzinki były najpopularniejszym w późnym średniowieczu typem modlitewnika dla osób świeckich, wywodzącym się z brewiarza. W XV wieku takich rękopisów iluminowano więcej niż Biblii; produkowano je niemal taśmowo, były to prawdziwe bestsellery! Struktura tego rodzaju modlitewnika wywodziła się z zakonnej liturgii godzin, gdzie na kolejne pory dnia przewidziane były określone modlitwy: poczynając od jutrzni (przed zorzą poranną), poprzez laudę, prymę, tercję, sekstę, nonę i nieszpory, aż po kompletę już po zachodzie słońca. Zazwyczaj w iluminowanych rękopisach każdą kolejną część otwierała miniatura.
W tym rękopisie, jak już zostało powiedziane, zachowały się w sumie cztery miniatury, choć oryginalnie prawdopodobnie było ich więcej. Pierwszą z nich jest Zwiastowanie, zaś kolejną Nawiedzenie – to akurat dość typowe ilustracje w Godzinkach do Najświętszej Marii Panny, skomponowane według powszechnie przyjętych schematów.
Następnie pojawia się wspomniany już król Dawid. Na brakujących dziś kartach 119 i 123 mogły się pierwotnie znajdować przedstawienia Ukrzyżowania i Zesłania Ducha Świętego, dekorujące początek Godzinek do Krzyża Świętego oraz Godzinek do Ducha Świętego, stanowiących kolejne części tego typu modlitewników. Niestety, często zdarzało się, że wyjątkowo ładne miniatury bywały wycinane z rękopisów, zbierane przez amatorów sztuki średniowiecznej i traktowane na przykład jako obrazki do oprawienia w ramkę. Dlatego właśnie wiele kodeksów jest dziś niekompletnych, a z drugiej strony większość bibliotek posiada w swych kolekcjach także luźne karty, które kiedyś zostały wyrwane ze średniowiecznych książek.
Ostatnia ze zdobiących ten kodeks miniatur wiąże się z oficjum za zmarłych, które także było elementem każdego rękopisu Godzinek. To ilustracja popularnej w średniowieczu legendy o Trzech Żywych i Trzech Umarłych. Historia jest bardzo prosta: było sobie trzech bogatych młodzieńców (w różnych wersjach byli to królowie, książęta, ewentualnie dwaj władcy i biskup), którzy ciesząc się życiem nie myśleli o swych duszach – aż pewnego razu w czasie polowania spotkali trzech poruszających się zmarłych (można powiedzieć, że to były zombie). Owe zwłoki powiedziały im: “jacy wy jesteście, tacy my byliśmy; jacy my jesteśmy, tacy wy będziecie”. Trzej żywi oczywiście straszliwie przestraszyli się owych żywych trupów, ale dzięki ich napomnieniu zwrócili swe myśli ku wieczności. Przedstawienia tej legendy, oprócz wydźwięku moralizatorskiego, mają też często charakter satyryczny: trzej żywi są groteskowo przerażeni, a trzej zmarli ukazani jako dość wesołe kościotrupki. Ilustracje dekorujące modlitwy za zmarłych miały bowiem także – poprzez żartobliwą formę – oswajać lęk żyjących użytkowników rękopisu przed nieuchronnością śmierci.
Horae Beatae Mariae Virginis ad usum ecclesiae Parisiensis [ca 1445- ca 1455] »
◊◊◊
Artykuł powstał w ramach realizacji przez Bibliotekę Narodową projektu „Patrimonium – digitalizacja i udostępnienie polskiego dziedzictwa narodowego ze zbiorów Biblioteki Narodowej oraz Biblioteki Jagiellońskiej” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa 2014-2020 oraz budżetu państwa.
◊◊◊
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Pokutujący król oraz Żywi, którzy przestraszyli się Zmarłych by Magdalena Łanuszka is licensed under a Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe License.
