Myśliciel i polityk, twórca Konstytucji 3 maja, współpracownik Komisji Edukacji Narodowej, reformator Akademii Krakowskiej, obok Stanisława Staszica jeden z najświetniejszych umysłów epoki oświecenia w Polsce. Ponadto obywatel i pisarz. Autor tak ważnych tekstów, jak Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka, Do Prześwietnej Deputacji dla ułożenia projektu konstytucji rządu polskiego od Sejmu wyznaczonej czy O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja 1791. Hugo Kołłątaj urodził się 1 kwietnia 1750 roku na Wołyniu. Właśnie przypada dwieście siedemdziesiąta piąta rocznica jego urodzin.
„Był to umysł zdumiewająco wszechstronny i rzutki: równie żywo jak teraźniejszość Polski (i całej Europy) obchodziła go przeszłość własnego narodu i całej ludzkości, zwłaszcza pierwotna historia rodzaju ludzkiego oraz historia oświaty, w której czarodziejską potęgę wierzył równie gorąco i fanatycznie jak Staszic; oprócz polityki i historii pociągała go filozofia praktyczna, mianowicie etyka (…); zajmował się bardzo żywo – on pierwszy w Polsce – życiem ludu wiejskiego, jego obyczajami, obrzędami, pieśniami, językiem” –scharakteryzował jego osobowość Ignacy Chrzanowski, literaturoznawca, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, w swojej Historii literatury niepodległej Polski. Dowodów na tę tezę znajdziemy co niemiara w głośnych pracach Kołłątaja, do których należą już to Porządek fizyczno-moralny, czyli nauka o należytościach i powinnościach człowieka, wydobytych z praw wiecznych, nieodmiennych i koniecznych przyrodzenia, już to Pamiętniki historyczne do objaśnienia dziejów mego czasu służące.
Urodzony w Dederkach na Wołyniu, dzieciństwo spędził w Nieciesławicach koło Sandomierza. Nauki pobierał najpierw w Pińczowie, a potem w Krakowie, gdzie studiował filozofię. W roku 1771 wyjechał do Wiednia, zaś w 1772 do Rzymu. Za granicą studiował prawo oraz teologię, a ponadto architekturę i sztuki piękne. Z woli papieża Klemensa XIV w 1775 roku objął kanonię krakowską i przyjął święcenia kapłańskie. Rok później był już w Warszawie. Współpracował z Komisją Edukacji Narodowej, przyjęty został w poczet członków Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Po powrocie do Krakowa w 1777 roku aż do 1780 pracował nad reformą Szkół Nowodworskich i Akademii Krakowskiej. Niestety, jego nieugięty charakter spowodował, że wszedł w konflikt z biskupem Kajetanem Ignacym Sołtykiem, który pozwał go przed sąd za rzekomą niegospodarność i nieobyczajność. Komisja Edukacji Narodowej zawiesiła go wtedy w prawach członka. Kołłątaj wyjechał w niesławie do Warszawy. Po dwu latach, czyli w roku 1782, prymas Antoni Kazimierz Ostrowski – powołując się na opinię Ignacego Potockiego – uchylił wyrok sądu w Krakowie, dzięki czemu Kołłątaj mógł objąć stanowisko wizytatora KEN.
Umiał zadbać o własny majątek. Należały do niego probostwa w Krzyżanowicach i w Mielcu, następnie w Pińczowie i w Koniuszach. Kupił kamienicę w Krakowie. W roku 1783 został rektorem Szkoły Głównej Koronnej, lecz urząd ten sprawował zaledwie kilka miesięcy. Osiadł na stałe w Warszawie, ale zarządzał majątkiem w Michałowicach. Po Pawle Ksawerym Brzostowskim przejął funkcję referendarza litewskiego. W 1789 roku stworzył na Solcu własny krąg intelektualistów i twórców, który przeszedł do historii pod nazwą Kuźnica Kołłątajowska. Należeli do tego kręgu m.in.: Franciszek Ksawery Dmochowski, Franciszek Salezy Jezierski, Antoni Trębicki, ponadto Franciszek Zabłocki czy Jan Śniadecki. Związany ze stronnictwem patriotycznym pracował na rzecz Sejmu Czteroletniego. Uczestniczył w przygotowaniu i redakcji tzw. Ustawy Rządowej 1791. Tydzień po uchwaleniu Konstytucji 3 maja założył Towarzystwo Przyjaciół Ustawy Rządowej. Kierował pracami Deputacji Kodyfikacyjnej. Przyznano mu wówczas tytuł podkanclerza wielkiego koronnego oraz uhonorowano Orderem Orła Białego.
Wspomniana wcześniej fundamentalna praca Do Stanisława Małachowskiego… została napisana w formie dwudziestu listów, powstałych od 1 sierpnia do 19 grudnia 1788 roku. Część pierwsza tego dzieła nosi tytuł O podźwignieniu sił krajowych, natomiast części druga i trzecia O poprawie Rzeczypospolitej. Analizując program Kołłątaja, profesor Juliusz Kleiner wydobył konkluzję: „Żądał na równi ze Staszicem dziedziczności tronu, ogólnego opodatkowania, sejmu «gotowego» (nieustannego), rozstrzygania spraw większością głosów, praw dla mieszczaństwa, wolności i własności dla chłopów. Nacisk wielki kładł na to, by jednolitym duchem obywatelskim przepoić naród przez jednolity system szkół poddany Komisji Edukacyjnej, która nie tylko szkoły państwowe ma mieć pod swoją władzą, ale i zakonne czy wojskowe, a dbać również o kształcenie kobiet. (…) władzę wykonawczą oddał komisjom, czyli ministrom, i wzmocnił stanowisko króla”. Sama zaś Konstytucja oparta została – w sensie merytorycznym – na następnej pracy noszącej tytuł Prawo polityczne narodu polskiego.
W lipcu 1792 roku przystąpił – za królem Stanisławem Augustem – do Targowicy, licząc naiwnie, że Rosja zgodzi się na wprowadzenie planowanych reform. Kilka dni potem wyjechał przez Cieplice do Drezna i Lipska. Został pozbawiony wszelkich urzędów oraz majątku. Na emigracji napisał we współpracy z Dmochowskim oraz Stanisławem Kostką Potockim pochwałę uchwalonej rok wcześniej Konstytucji. W kwietniu 1794 roku wrócił jednak do Polski i w obozie wojskowym w Winiarach przystąpił do insurekcji Tadeusza Kościuszki. Wtedy to opracował tzw. Uniwersał połaniecki oraz wspólnie z Ignacym Potockim ustawę o Radzie Najwyższej Narodowej. Po bitwie pod Maciejowicami 10 października zainicjował Zgromadzenie na Utrzymanie Rewolucji i Aktu Krakowskiego, ale po ataku Rosjan na warszawską Pragę 4 listopada – gdy zarzucano mu sianie terroru oraz intrygowanie przeciwko Naczelnikowi Kościuszce – uciekł z Warszawy, jednak został aresztowany w okolicach Przemyśla.
Od roku 1794 aż do 1798 był więziony w Ołomuńcu i w twierdzy w Josefovie. Prowadził wówczas korespondencję z przedstawicielami Towarzystwa Republikanów Polskich: Andrzejem Horodyskim i Janem Majem. Po uwolnieniu z więzienia wyjechał na Wołyń, do Krzemieńca i Stołpca; uczestniczył w procesie zakładania przez Tadeusza Czackiego Liceum Krzemienieckiego. Nie udało mu się odzyskać skonfiskowanego majątku, więc borykał się z kłopotami natury finansowej. Po wejściu Napoleona Bonapartego do Warszawy w 1806 roku chciał wziąć udział w życiu publicznym Księstwa Warszawskiego, jednak w styczniu 1807 władze carskie aresztowały go i internowały w Moskwie. W połowie roku 1808 odzyskał wolność osobistą. Schorowany wyjechał do uzdrowiska w Cieplicach, następnie zamieszkał w Opatówku, w majątku generała Józefa Zajączka. Niebawem wstąpił do Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W 1809 roku wyjechał do Krakowa, gdzie do 1811 pracował nad powtórną reformą Akademii Krakowskiej. Dużo pisał. W ostatnich latach jego życia powstały prace: Rozbiór krytyczny zasad historii o początku rodu ludzkiego, a także Stan oświecenia w Polszcze w ostatnich latach panowania Augusta III.
Zmarł w wieku sześćdziesięciu dwu lat w Warszawie, 28 lutego 1812 roku. Pochowany został na cmentarzu na Powązkach, w katakumbach. Jego serce natomiast zostało umieszczone w urnie w kościele Przemienienia Pańskiego i Świętego Ducha w Wiśniowej koło Staszowa, gdzie mieszkał jego brat, Rafał Kołłątaj, również współpracownik Tadeusza Kościuszki i Józefa Zajączka, podczas insurekcji członek Sądu Kryminalnego Wojskowego w Warszawie.
