Był poetą, ale nie uprawiał poezji lirycznej, lecz epicką. I jako poeta epicki jest niemal wzorcowym przedstawicielem epoki, w której żył i tworzył baroku. O pokolenie młodszy od autora Nadobnej Paskwaliny Wespazjan Kochowski, w dziele Poetowie polscy świeższy i dawniejszy na dworze helikońskim odmalowani napisał o nim: „Ale z inszych wiela / znaczniejszy widać obraz Samuela / Z Skrzypnej, nowego Sarmatów Marona, / Którego tak zwać każe Melpomena”, tym samym porównując go do Wergiliusza, którego pełne nazwisko brzmi wszak Publiusz Wergiliusz Maro (lub Maron).
Zbiory Samuela Twardowskiego w POLONIE
Porównując Samuela Twardowskiego (1600–1661) do Wergiliusza, Kochowski raczej nie myślał o nim jako o autorze Nadobnej Paskawliny, ale bardziej jako o twórcy poematów Władysław IV czy Wojna domowa z Kozaki a Tatary, czyli utworów osadzonych w ściśle określonych realiach historycznych i geograficznych, a także politycznych.
O życiu Samuela Twardowskiego (zwanego także Samuelem Twardowskim ze Skrzypny) wiemy niewiele. Niewiele więcej ponad to, co sam o sobie napisał – przewidując nadchodzącą śmierć – w Nagrobku Samuela Twardowskiego: „Ojciec z Skrzypny Mikołaj, matka z Ponętowa, / W lutym mnie powiła zacna białogłowa. Młodość pierwsza kaliska wyprawiła szkoła, / Tożem w polu Marsowym zagrzał sobie czoła, / Pod Chocimiem (…)”. Zaiste, urodził się przed 1600 rokiem w Lutni koło Jarocina. Kształcił się w kolegium jezuickim w Kaliszu. Potem zaciągnął się do wojska, walczył. W latach 1622–1623 towarzyszył Krzysztofowi Zbaraskiemu w jego wyprawie dyplomatycznej do Turcji, co opisał w nad wyraz szczegółowym oraz obrazowym dziele Przeważna legacya.
Wiemy, że po 1633 roku służył u Wiśniowieckich na Podolu, gdzie zresztą dzierżawił wieś Zarubiniec pod Zbarażem. Związany też był z rodem Leszczyńskich w Wielkopolsce, czego dowodem poemat Pałac Leszczyński z 1643 roku. W czasie potopu szwedzkiego był w armii, która poddała się bez walki Karolowi Gustawowi pod Ujściem , a któremu niebawem poświęcił wiernopoddańczy wiersz Omen królowi szwedzkiemu, by następnie przejść na stronę króla Jana Kazimierza. Zmarł we wsi Zalesie w Wielkopolsce, pochowany został w klasztorze Bernardynów w Kobylinie.
Tłumaczył z języka łacińskiego Horacego oraz Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. Fascynowała go twórczość Jana Kochanowskiego. Po śmierci córki – wzorem mistrza Jana – napisał treny Mariannie T., wdzięcznej dziecinie, jedynaczce swojej, zaś naśladując poniekąd poemat Satyr Kochanowskiego, stworzył dziełko pod tytułem Satyr na twarz Rzeczypospolitej.
W opinii historyków literatury uchodzi za pisarza skrzętnie dbającego o własne pisarskie interesy. Za życia ogłosił niemal wszystko co napisał. Po Przeważnej legacyi, w której przedstawił tyleż tajemniczy i egzotyczny, co wielobarwny świat islamu, ogłosił w 1649 roku panegiryczny poemat Władysław IV , w którym przedstawił najnowsze dzieje polskiego narodu i państwa.
Z równie wielkim, pod względem epickim, rozmachem napisał Wojnę domową z Kozaki i Tatary (rzecz ukazała się jednak dopiero w roku 1681, a zatem już po śmierci autora), której bohaterami są hetmanowie: Żółkiewski, Chodkiewicz, Wiśniowiecki oraz królowie Władysław IV i Jan Kazimierz. W obydwu utworach poeta wykazał się wielkim talentem pisarskim, dzięki czemu stanowią one ważny dokument tak literacki, jak i historyczny.
Zwraca się uwagę, że Twardowski był czołowym twórcą sarmackiego baroku. Korzystał ze wzorców antycznych i renesansowych, ale adaptował je na własne artystyczne potrzeby, jednak w duchu kontrreformacji. I właśnie w duchu kontrreformacji moralności przekonywał do ascezy i pokuty. Pod jego wpływem był nie tylko wspomniany Wespazjan Kochowski, lecz także Wacław Potocki czy Krzysztof Opaliński.
Do jego najsłynniejszych dzieł, jakie zapisały się na stałe w historii literatury polskiej, należy niewątpliwie sielanka dramatyczna Dafnis w drzewo bobkowe przemienieła się, która dzięki zapobiegliwości pisarza ukazała się dwa razy, najpierw w 1636, a potem w 1661 roku.
Utwór ten, zainspirowany z jednej strony Metamorfozami Owidiusza, a z drugiej – wystawianą za życia poety operą Virgilia Puccitellego, śpiewaka i kompozytora oraz sekretarza króla Władysława IV w jednej osobie, to niezwykle rozbudowane i dynamiczne pod względem akcji fabularnej dzieło składające się z czternastu scen, opatrzonych prologiem i epilogiem. Znawcy przedmiotu zwracają uwagę, że w dziele tym słychać także nawiązania do słynnych sielanek Szymona Szymonowica i że utwór przepełniony jest atmosferą erotyzmu, nad czym góruje jednak dyskretny dydaktyzm. Antyk przedstawiony w tym utworze to „antyk schrystianizowany”.
Z równie wielkim uznaniem spotkała się wierszowana powieść Nadobna Paskwalina z hiszpańskiego świeżo w polski przemieniona ubiór, zadedykowana Krzysztofowi Opalińskiemu. W utworze tym, wzorowanym na Dianie hiszpańskiego szesnastowiecznego pisarza Jorge de Montemayora , ale także na mocno osadzonym w kulturze włoskiej utworze O nadobnej Paskwalinie, jako prze gładkość swą od Wenusa wiele ucierpieć miała, Twardowski w zgoła fantastycznej opowieści rozgrywającej się – co ciekawe! – w Lizbonie, pokazuje losy dwu skłóconych bogiń, czyli Wenery (Wenus) i Paskwaliny (Minerwa), z nieszczęsnym Kupidynem pomiędzy nimi. W tym konflikcie złą jest Wenera, zaś tą dobrą Paskwalina, która koniec końców okazuje się wyrazicielką i uosobieniem chrześcijańskich cnót.
Samuel Twardowski i jego twórczość mają dzisiaj niepodważalne miejsce w historii literatury polskiej, warto jednak przekonać się, z jaką pasją na początku XX wieku pisał o nim Stanisław Turowski (w wydanej we Lwowie książce z 1909 roku Samuel Twardowski ze Skrzypny i jego poezja na tle współczesnym), zaś w dwudziestoleciu międzywojennym Róża Fischerówna (w wydanej w 1931 roku w Krakowie obszernej monografii Samuel Twardowski jako poeta barokowy).
◊◊◊
Digitalizację materiałów bibliotecznych w ramach projektu „Patrimonium – zabytki piśmiennictwa” dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.
◊◊◊
