Franciszek Bohomolec (1720–1784) to jedna z największych znakomitości oświecenia, uczestnik słynnych obiadów czwartkowych u króla Stanisława Augusta. Był także wykładowcą retoryki, redaktorem i wydawcą pism Jana Kochanowskiego. Zapisał się w historii literatury polskiej jako autor licznych, budzących śmiech do dzisiaj komedii, ale również jako poeta, autor pieśni biesiadnej Kurdesz nad kurdeszami.
W wieku siedemnastu lat wstąpił do zakonu jezuitów. Studiował w akademii we Lwowie, skąd wysłano go na studia do Rzymu, gdzie przebywał w latach 1747–1749. Gdy w 1751 roku osiadł w Warszawie, podjął pracę wykładowcy retoryki w konwikcie jezuickim. W stolicy ogłosił Rozmowę o języku polskim (1758), czyli wyimaginowaną rozmowę między Janem Kochanowskim, Samuelem Twardowskim oraz niejakim Makarońskim – rzecz o czystości języka narodowego. Co ciekawe, utwór ten powstał pierwotnie w języku łacińskim i ukazał się w roku 1752 pod tytułem De lingua Polonica colloquium.
Na marginesie tej rozprawy Bohomolec napisał równie przekonującą i zaangażowaną dydaktycznie komedię Urażający się niesłusznie o przymówki. Z myślą o teatrze konwiktowym napisał około dwudziestu pięciu sztuk, które w latach 1755–1760 ukazały się w pięciu tomach Komedii. Gwoli ścisłości trzeba jednak dodać, że w większości były to przeróbki utworów Plauta, Moliera i Goldoniego. Co ciekawe, pisane były nie wierszem, lecz prozą, dzięki czemu wszelkie dialogi brzmiały naturalnie. Z myślą o swoich uczniach w Collegium Nobilium, gdzie wykładał retorykę, napisał i wydał Zabawki poetyckie oraz Zabawki oratorskie.
Jego przeznaczeniem była sztuka komediowa, ale w roku 1762 został prefektem Drukarni Jezuickiej i w szybkim czasie zyskał opinię znakomitego redaktora oraz wydawcy. Redagował „Kuriera Warszawskiego” i „Wiadomości Uprzywilejowane Warszawskie”, pisywał w „Monitorze”. Wiele artykułów podpisywał wielce mówiącymi pseudonimami, takimi jak: Ludziolubski, Poznajewski, Pośrzednicki, Ochotnicki czy Śmiałecki. Jego dziełem była seria wydawnicza Zbiór dziejopisów polskich, do której sam przygotował m.in. Życie J. Ossolińskiego, kanclerza wielkiego koronnego, a także Życie Jana Zamoyskiego. W ramach tej serii wydał m.in. Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego pióra Stanisława Orzechowskiego.
Na zlecenie króla Stanisława Augusta wydawał (i współtłumaczył) dzieła o podróżach po świecie, w tym trzy tomy Historii o podróżach Jeana Françoisa de La Harpe oraz jego relację z wędrówek po Afryce i Azji.
Do jego największych zasług edytorskich należy zaliczyć publikację dzieł Jana Kochanowskiego, Kazimierza Sarbiewskiego oraz współczesnego sobie Adama Naruszewicza.
Dziedziną, w której jego talent literacki zrealizował się najpełniej, była rzecz jasna komedia. Efektem jego współpracy z Ignacym Krasińskim okazała się komedia Małżeństwo z kalendarza, w której pojawiły się nie tylko postacie kobiece, ale cały szereg postaci charakterystycznych, takich jak Staruszkiewicz i Sarmacki, Marnotrawski i Chudecki. Z uwagi na to, że utwór ten odniósł sukces sceniczny i wywołał liczne kontrowersje, autor napisał nawiązującą do Małżeństwa z kalendarza komedię zatytułowaną Staruszkiewicz.
Komedie Bohomolca zdobyły popularność wśród czytającej i zasiadającej w teatrze publiczności tym, że osadzone były w polskich realiach, ukazywały rodzimą obyczajowość, ich tematem były zagadnienia jak najbardziej współczesne, były napisane żywym i zrozumiałym językiem. Autor umiał wykreować w sztuce konflikt, pisał świetne, wzbudzające śmiech dialogi, w dowcipny sposób pokazywał konflikt między starym a młodym pokoleniem, między oświeconą stolicą a zacofaną prowincją czy między frakiem a kontuszem, czego przykładem inne jego dzieła pisane z myślą o scenie, takie jak: Pijacy, Marnotrawca, Paryżanin polski czy Pan dobry. Na scenę wkraczają następne postaci charakterystyczne: Dobrotliwski, Hałaśnicki, Nędznicki, Łakomski, ale także Agata i Eliza oraz – co stanowiło novum – postaci chłopskie, Maciek i Wawrek.
W dorobku Bohomolca ważną rolę odgrywają: kantata Nędza uszczęśliwiona (na podstawie której Wojciech Bogusławski wystawił – opracowaną przez siebie pod tym samym tytułem – operę w Teatrze Narodowym w 1778 roku z muzyką Macieja Kamieńskiego), a także Prostota szczęśliwa, jak głosi podtytuł – „opera pasterska”.
Nie należy zapominać o twórczości stricte poetyckiej Bohomolca, chociaż Jan Kott w zredagowanej przez siebie w 1956 roku i do dzisiaj podstawowej antologii Poezja polskiego oświecenia zamieszcza tylko dwa jego utwory: cieszącą się popularnością zarówno wśród szlachty, jak i mieszczaństwa pieśń biesiadną Kurdesz nad kurdeszami oraz Wieczory na Starym Mieście u konsyliarzostwa Czempińskich. Przy tej okazji może warto przypomnieć także inne wiersze tego autora, dla przykładu: Po szklaneczce do piosneczki czy oda Do bizuna (nawiązująca zapewne do łacińskiej Carmen de bisonte Mikołaja Hussowczyka).
◊◊◊
Digitalizację materiałów bibliotecznych w ramach projektu „Patrimonium – zabytki piśmiennictwa” dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.
◊◊◊
