Andrzej Dobosz bardzo poleca. Michał Wiszniewski. Charaktery rozumów ludzkich

Autor jest przekonany, że poszczególne rasy i narodowości różnią się pod względem skłonności umysłu. Francuzi mają łatwe pojęcie, lekki, powierzchowny, prześlizgujący się dowcip i wielką zdolność do matematyki. Anglicy nie mają bardzo bystrego pojęcia, ale lubią jasność i gruntowność w myślach; niezbyt wiele geniuszu do wynalazków, więcej cierpliwości i wytrzymałości w wykonaniu tego, co Francuz wymyślił.

Niemcy północni, protestanci, mają ruchliwszą wyobraźnię, więcej dowcipu i wesołości, południowi zaś, katolicy, czulszą duszę, umysł poważniejszy.  (Kilkadziesiąt lat później Stanisław Brzozowski sądził, że protestanci są zarozumiali. Gotowi są twierdzić, że kobieta nie umie się czesać albo że nie umie jeść tortu.)

Omówiwszy skłonności wszystkich narodów europejskich, łącznie ze szczególną zdolnością Czechów do muzyki, co wówczas i dziś jeszcze jest uznawane, przechodzi Michał Wiszniewski do indywidualnych cech umysłów. U ludzi rozumnych przekonanie dzieli się na wiedzę i na wiarę. Wiedza opiera się na obserwacji popartej rozumowaniem; wierzą zaś w to, czego żadne rozumowanie zachwiać i obalić nie może.

Zauważa też, że słabej pamięci towarzyszy zwykła skłonność do ogólnego myślenia.

Potem zajmuje się klasyfikacją odcieni głupoty.

Głupiuteńki niczego się nie spodziewa, niczego nie lęka, wszystkiemu łatwo wierzy, zmieniając swą wiarę z godziny na godzinę. Jeśli nie jest głodny, jest mu zawsze dobrze.

Gap wszystkiego słucha, niczego nie rozumie. Szczęśliwie milczy .

Głupiec przesądny wierzy w sny i czary, gdy kotka się myje jest pewny, że goście przyjdą, lęka się obiadu, gdy przy stole siedzi nieparzysta liczba osób. W poniedziałek nie wyjedzie w podróż.

Głupiec sprzeciwiający się. Wszystkiemu zaprzecza, nie znajdując argumentów.

Głupiec zapytujący się. Z nałogu ciągle pyta, nie słuchając odpowiedzi. W towarzystwie podczas najciekawszej opowieści przerywa, zadając niezrozumiałe pytanie.

Głupiec przeuczony. Zajmuje się astrologią. Styl ma ciemny. Przygotowuje nowe wydanie dzieła Benedykta Chmielowskiego Nowe Ateny.

Głupiec dowcipkujący. Zapowiada z góry, że ma rzecz osobliwą i nader pocieszną do opowiedzenia i zaraz tak się serdecznie śmieje, że nie może zacząć.

Głupiec płaczliwy. Ten zawsze opowiada, jak został niedoceniony.

Michał Wiszniewski. Charaktery rozumów ludzkich w POLONIE