Wacław Sieroszewski: pisarz czterech epok

Mieszkam w centrum Warszawy i dość często zdarza mi się przechodzić ulicą Sieroszewskiego, ukrytą między Aleją Róż a Chopina; albo ulicą Górnośląską, gdzie u zbiegu z Myśliwiecką na stylowej kamienicy wisi tablica informująca, że w latach 1925–1944 mieszkał tutaj Wacław Sieroszewski,  „pisarz, sybirak, żołnierz legionów Józefa Piłsudskiego, senator RP” (gwoli ścisłości, w tej samej kamienicy mieszkał i zmarł laureat nagrody Nobla Władysław Reymont). Dzisiaj Sieroszewski to postać niemal zupełnie zapomniana, a przecież za życia cieszył się wielką popularnością jako pisarz, a także ogromnym autorytetem jako postać publiczna – był przecież współzałożycielem i w latach 1933–1938 prezesem Polskiej Akademii Literatury.

Ale nie tylko, bo wcześniej przystąpił do zainicjowanego w roku 1920 przez Stefana Żeromskiego Związku Zawodowego Literatów Polskich i był jego trzecim po Żeromskim i Andrzeju Strugu prezesem (w latach 1927–1930). Z Żeromskim przyjaźnił się aż do śmierci autora Przedwiośnia. Razem z nim przyglądał się procesowi Eligiusza Niewiadomskiego, zabójcy prezydenta Gabriela Narutowicza, zaś w roku 1925 przemawiał na pogrzebie Żeromskiego na cmentarzu ewangelicko-reformowanym.

Jego biografia to materiał na pasjonujący film. Urodził się jako Wacław Sirko w roku 1858 w Wólce Kozłowskiej, nieopodal Radzymina Był synem powstańca styczniowego. Wychowano go w duchu patriotycznym, szybko wdał się w działalność konspiracyjną. W roku 1878 został aresztowany i osadzony w X pawilonie warszawskiej Cytadeli. Rok potem uczestniczył w buncie więźniów, w efekcie czego został skazany na zesłanie w głąb Rosji do Wierchojańska, co po latach opisał w wydanej w 1926 roku książce Ciupasem na Syberię.

W roku 1882 podjął próbę ucieczki. Pogorszyło jego sytuację, bowiem został zesłany do Jakucji. Wspomnienia z tego okresu są kanwą jego książek:  Na kresach lasów, 12 lat w kraju Jakutów, a także zbiór nowel W matni. Pod odbyciu kary władze carskie pozwoliły mu w roku 1892 osiąść w Irkucku. W 1894 zamieszkał w Petersburgu, skąd udał się w podróż na Krym i Kaukaz. W roku 1898 wrócił do Warszawy, gdzie poznał Żeromskiego, związał się z PPS i publikował w „Prawdzie”. Na przełomie XIX i XX wieku dużo pisał i wydawał. Uprawiał różne gatunki prozatorskie: z jednej strony powieści przygodowe dla młodzieży, np. Risztau i Ucieczka, z drugiej – tzw. powieści chińskie Kulisi i Bokser (wielokrotnie wznawiane w jednym tomie), czy opowiadania społeczne składające się na tom Dno nędzy.

Twórczość z tego okresu przyniosła mu uznanie zarówno czytelników, jak i krytyków literackich oraz kolegów po piórze. Dobrze wypowiadali się o jego pisarstwie m.in. Aleksander Świętochowski oraz Ignacy Matuszewski, a także Stanisław Brzozowski, a oprócz nich również Eliza Orzeszkowa.

W roku 1900 wziął udział w manifestacji z okazji odsłonięcia pomnika Adama Mickiewicza przy Krakowskim Przedmieściu. Wkrótce został aresztowany i po raz drugi osadzony w X Pawilonie. Dostał nakaz powrotu do Irkucka. Dzięki poparciu rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego po 1903 mógł jednak podróżować po Azji. Dotarł do Japonii, był w Chinach i Korei, co znów opisał w tak różnych gatunkowo książkach, jak: Na Daleki Wschód,  Wśród kosmatych ludzi, Chiny dawniej i dziś, a także Wychodźstwo polskie w Rosji i na Syberii czy Yoshimoto. Tragedia w trzech aktach z dziejów dawnej Japonii. Co ciekawe, rękopisy wielu z tych utworów znajdują się w zbiorach Biblioteki Narodowej.

Z Japonii przez Cejlon udał się do Egiptu, a stamtąd do Włoch. W roku 1904 znów był w Warszawie. Podczas rewolucji 1905 roku został ponownie aresztowany i po raz trzeci osadzony w X Pawilonie. Był już postacią na tyle znaną, że o jego uwięzieniu informowała Polska Partia Socjalistyczna, kolportując okolicznościowe ulotki.

Po zwolnieniu z Cytadeli wyjechał do Krakowa i Zakopanego. W 1910 znalazł się w  Paryżu, gdzie przebywał do roku 1914. Wstąpił do Związku Strzeleckiego. W czasie I wojny światowej był już żołnierzem I kompanii kadrowej w oddziale Władysława Beliny- Prażmowskiego. Z czasem przeszedł pod rozkazy Józefa Piłsudskiego, stając się zresztą jego dozgonnym wyznawcą.

Obok m.in. Kazimierza Sosnkowskiego i Walerego Sławka należał w czasie walki o niepodległość Rzeczpospolitej do grona  najbliższych i najbardziej zaufanych współpracowników przyszłego Naczelnika i Marszałka, co zresztą zostało uwiecznione na kilku okolicznościowych pocztówkach.

Piłsudskiemu poświęcił Sieroszewski liczne artykuły i rozprawy, a także stustronicową książkę zatytułowaną wprost Józef Piłsudski, wydaną po raz pierwszy już w roku 1915, w pierwszą rocznicę wymarszu Pierwszej Kompanii Kadrowej (6 sierpnia).

Książka doczekała się wielu wznowień. Podobnie jak wydana dwadzieścia lat później biografia Komendanta zatytułowana Marszałek Józef Piłsudski. Życiorys.

Na stronie www.polona.pl można zapoznać się ponadto z rękopisami oraz maszynopisami licznych publikacji Sieroszewskiego poświęconych Piłsudskiemu, a także etosowi żołnierza-legionisty oraz idei i praktyce harcerstwa w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

Mimo licznych zajęć politycznych i funkcji publicznych, jakie pełnił w czasie II Rzeczpospolitej, Sieroszewski nie zaniedbywał twórczości literackiej. Pisał opowiadania i powieści, w tym powieści historyczne i współczesne, a także przygodowe, utwory dla dzieci i młodzieży, sztuki teatralne, zarówno komedie, jak i dramaty (np. Bolszewicy), reportaże (np. Brama na świat: Gdynia). Oprócz książek podróżniczych pisał także prace o charakterze etnograficznym. Co więcej, korzystając z możliwości, jakie dawały powstające wówczas masowe media, tworzył słuchowiska radiowe oraz scenariusze filmowe. W tym czasie cieszył się nie tylko opinią wybitnego i zarazem poczytnego pisarza, którego Dzieła zbiorowe ukazały się w latach 1931–1935 w dwudziestu pięciu opasłych tomach nakładem Instytutu Wydawniczego „Biblioteka Polska”, ale także zasłużoną legendą socjalisty, zesłańca-sybiraka, podróżnika, legionisty, działacza niepodległościowego.

Nie bez wpływu na recepcję jego pisarstwa pozostawały liczne poświęcone mu prace literaturoznawcze. Dość wspomnieć, że Kazimierz Czachowski, jeden z najświetniejszych krytyków i historyków literatury epoki, poświęcił mu dwie książki: Wacław Sieroszewski. Człowiek i patriota (1933) oraz Wacław Sieroszewski. Życie i twórczość (1938)

W ostatnich latach życia (również w czasie II wojny światowej) pisał pamiętnik, prowadził dziennik, w którym zawarł obraz oblężonej i walczącej Warszawy. Był świadkiem Holokaustu. Do historii literatury polskiej przeszedł także jako przedstawiciel czterech epok, bowiem tworzył zarówno w okresie pozytywizmu, jak i Młodej Polski, szczyt jego twórczości przypadł na czas dwudziestolecia międzywojennego, a schyłek to początek okresu określanego dziś mianem literatury współczesnej.

Zmarł 20 kwietnia 1945 roku w Piasecznie pod Warszawą. Pochowany został w stolicy na Cmentarzu Powązkowskim.

◊◊◊

Artykuł powstał w ramach realizacji przez Bibliotekę Narodową projektu „Patrimonium – digitalizacja i udostępnienie polskiego dziedzictwa narodowego ze zbiorów Biblioteki Narodowej oraz Biblioteki Jagiellońskiej” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa 2014-2020 oraz budżetu państwa.

◊◊◊

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.