Dzisiaj należy do grona pisarzy zapomnianych, ale w swoim czasie był autorem poczytnym, którego książki były rozchwytywane przez czytelników. Brał aktywny udział w życiu politycznym, uczestniczył w powstaniu styczniowym, działał na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości. Przez wiele lat prowadził bogatą korespondencję z Elizą Orzeszkową. Zmarł sto dziesięć lat temu w Lozannie, 11 stycznia 1915 roku. Naprawdę nazywał się Zygmunt Miłkowski, jednak znany był pod literackim pseudonimem Teodor Tomasz Jeż. Do jego najważniejszych dzieł literackich należą powieści Uskoki, Rycerz chrześcijański oraz Z ciężkich dni, ponadto tom szkiców Sylwety emigracyjne, a także pamiętnik Od kolebki przez życie. Uważa się go za prekursora polskiej powieści realistycznej.
Znawczyni epoki pozytywizmu, Janina Kulczycka-Saloni, tak oto określiła jego artystyczny fenomen: „(…) zajmuje trwałe miejsce w dziejach literatury polskiej jako jeden z najpoczytniejszych powieściopisarzy łączących swą twórczością powieść przedpowstaniową z epoką jej bujnego rozkwitu. Był przykładem rzadkiej postawy wśród twórców – potrafił zachować własną linię ideową i artystyczną, a równocześnie okazać tyle życzliwości i zrozumienia poczynaniom młodych. Jego autorytet zaś nie tylko dla generacji Prusa i Orzeszkowej, ale także dla generacji Stefana Żeromskiego był autorytetem niestrudzonego pracownika pióra i nieprzejednanego bojownika polskiej sprawy”.
Urodził się na Podolu 23 marca 1824 roku. Uczył się w Odessie, studiował w Kijowie. Wziął udział w powstaniu na Węgrzech podczas Wiosny Ludów w 1848 roku, dosłużył się stopnia porucznika. Potem przebywał na emigracji. Podróżował po Bałkanach, wiele lat spędził we Francji i Belgii, a także w Anglii. Aktywnie włączył się w działalność Towarzystwa Demokratycznego Polskiego oraz Komitetu Centralnego Emigracji Europejskiej. W latach 1853–1855 był obserwatorem i korespondentem podczas wojny na Krymie. Organizował oddział polski w Mołdawii. Niestety, aresztowany na granicy rumuńsko-rosyjskiej, został osadzony w więzieniu we Lwowie. Po zwolnieniu z aresztu lata 1864–1872 spędził w Belgradzie i Brukseli. Publikował w „Demokracie Polskim”, „Niepodległości” i „Wolnym Polskim Słowie”. Współzakładał Ligę Polską. Był nawet prezesem tej organizacji. Z wielką swadą pisał nie tylko prozę beletrystyczną, ale również artykuły publicystyczne o tym, co dzieje się w Polsce pod zaborami oraz w Europie. Wyrazem tego liczne książki i broszury, takie jak Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym czy Sprawa ruska w stosunku do sprawy polskiej.
Dał się poznać jako członek Zarządu Związku Wychodźstwa Polskiego, a nadto Rady Zarządzającej Muzeum Narodu Polskiego w Rapperswilu. Utrzymywał kontakty z rosyjskim filozofem Aleksandrem Hercenem i włoskim prawnikiem Giuseppem Mazzinim, ale również z Bolesławem Limanowskim oraz Józefem Ignacym Kraszewskim. W roku 1872 osiadł w Szwajcarii. Mieszkał w Genewie, Zurychu i Lozannie. Cały czas uprawiał pisarstwo literackie i dziennikarstwo. Napisał około dziewięćdziesięciu powieści osadzonych w realiach historycznych lub współczesnych. Oprócz pseudonimu Teodor Tomasz Jeż używał pseudonimu Władysław Bonar. Pierwsza jego powieść Pamiętniki włóczęgi ukazywała się w odcinkach na łamach „Dziennika Literackiego” w latach 1856–1860. Z uznaniem krytyki spotkały się kolejne powieści Historia o pra-pra-pra… dziadku oraz Historia o pra-pra-pra… wnuku z lat 1861–1863.
Z jednej strony publikował powieści historyczne, takie jak Dersław z Rytwian czy Za króla Olbrachta, z drugiej natomiast współczesne, w których zajął się problemem społecznej roli kobiety, czego znów przykładem Jaskółki oraz Emancypowana. W roku 1888 ogłosił opowieść o dramatycznych losach polskiej emigracji Nad rzekami Babilonu. Oprócz tego pozostawił wiele utworów rozgrywających się na Bałkanach, do których należą: Rotułowicze, Narzeczona Harambaszy, Dachijszczyzna, Hercog słowiański. Szczególne miejsce w jego dorobku zajmuje powieść poświęcona Skanderbergowi, piętnastowiecznemu bohaterowi Albanii, znana najpierw pod tytułem Rycerz chrześcijański, a w następnych wydaniach jako O byt.
Henryk Markiewicz, inny znawca pozytywizmu, skonstatował: „Ulubione postaci Jeża to dzielni bojownicy, ich niezłomni ojcowie i ofiarne matki, kreacje w swej hiperbolice i jednolitości duchowej jeszcze romantyczne – natury silne, patetyczne, odważne, ale giętkie w oporze przeciw okrutnemu i przewrotnemu wrogowi, wierne w swych uczuciach, ale poświęcające szczęście osobiste dla sprawy ogólnej”. Nic więc dziwnego, że opowieści historyczne, których akcja rozgrywała się w przeszłości i gdzieś poza Polską interpretowano „jako metaforę spraw polskich: znajdowano tu nakaz wytrwania, bezkompromisowego patriotyzmu, wezwanie do czynnego oporu przeciw zaborcy i nadzieję niepodległej przyszłości. Pisarz sam zresztą na taki odbiór swej twórczości naprowadzał, przedstawiając działanie swych bohaterów na wzór polskich powstańców i konspiratorów i umieszczając w powieściach tych aluzje satyryczne do współczesności”.
Pisał nie tylko powieści, lecz także wypowiadał się na temat powieści jako gatunku. Dowodem tego szkic Zadania polskiej powieści. W szkicu w formie listu do Piotra Chmielowskiego dał się poznać jako znawca tajników krytyki literackiej. Pisał nawet listy otwarte, jak ten Do Spółobywateli. A ponadto wspomnienia, czego świetnym przykładem rzecz o Józefie Ignacym Kraszewskim. Literaturoznawcy cenią zwłaszcza jego późne książki, do których należą Sylwety emigracyjne. W dziele tym Jeż naszkicował blisko trzydzieści portretów takich osób, jak: Joachim Lelewel, Józef Wysocki, Henryk Dembiński, Józef Bem, Józef Bohdan Zaleski, Ludwik Mierosławski czy Władysław Plater.
Dzisiaj twórczość prozatorska Teodora Tomasza Jeża nie jest oceniana tak wysoko jak za jego życia, jednak uważa się, że próbę czasu przetrzymała trzytomowa praca Od kolebki przez życie, czyli pamiętnik pisarza obejmujący lata 1884–1909, wydany jednak dopiero w roku 1936. W dziele tym Zygmunt Miłkowski vel Teodor Tomasz Jeż przedstawił siebie w wielu rolach, jako spiskowca, powstańca, emisariusza, działacza politycznego na ziemiach polskich i na emigracji, a wreszcie także jako pisarza. Wykazał się przy tym wielkim zmysłem obserwacyjnym i talentem wręcz reporterskim. Zmarł w wieku dziewięćdziesięciu jeden lat. Pochowany został na cmentarzu Bois-de-Vaux w Lozannie. Nad jego trumną stanęli Ignacy Jan Paderewski oraz Henryk Sienkiewicz.
Wybrane książki Zygmunta Miłkowskiego (Teodora Tomasz Jeża) dostępne są w POLONIE.
