Edward Hartwig (1909–2003) to nietuzinkowa postać, która zapisała się na trwałe w historii fotografii polskiej, a także światowej. Jego twórczość jest niezwykle różnorodna. Z dużym powodzeniem robił zdjęcia portretowe, fotografował pejzaże i sport, dokumentował życie codzienne miasta, tworzył zdjęcia artystyczne i eksperymentalne. Ważne miejsce w jego dorobku zajmuje fotografia teatralna.
Jego prace były prezentowane na wielu wystawach indywidualnych i zbiorowych w kraju i za granicą, doczekały się licznych publikacji, w tym albumów autorskich, z których najważniejszym manifestem artystycznym była „Fotografika” wydana w 1960 roku.
Za swoją twórczość otrzymał wiele nagród i odznaczeń, w tym Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1995), Medal im. Jana Bułhaka (1987), Medal Olimpijski na Igrzyskach w Rzymie za fotografię sportową (1960) czy Srebrny Medal Miasta Paryża (1986).
Jego prace znajdują się w czołowych instytucjach w kraju i za granicą, a także w zbiorach prywatnych kolekcjonerów. W Polsce fotografie Hartwiga posiadają m.in.: Muzeum Fotografii w Krakowie (MuFo), Muzea Narodowe w Warszawie i Wrocławiu, Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, Muzeum Teatralne w Warszawie oraz Biblioteka Narodowa i Muzeum Warszawy. Znaczna i istotna część spuścizny Hartwiga znajduje się wciąż w posiadaniu jego spadkobierców. Jej popularyzowaniem oraz badaniami nad tym zbiorem zajmuje się od 2017 roku Fundacja Edwarda Hartwiga.
Tymczasem przyjrzyjmy się dwóm ciekawym zbiorom, znajdującym się w Bibliotece Narodowej i w Muzeum Warszawy.
Biblioteka Narodowa
W Bibliotece Narodowej jest przechowywanych ponad 500 odbitek fotograficznych autorstwa Edwarda Hartwiga, które dość dobrze charakteryzują jego wieloletnią twórczość. Odnajdujemy wśród nich fotografie przedstawiające uliczki, zaułki, kościoły Lublina czy też krajobrazy z okolic Lublina, m.in. Krzczonowa oraz dawnej podlubelskiej wisi Wrotkowa (dzisiejsza dzielnica Lublina), a także widoki znad rzeki Bystrzycy. Pejzaże wykonane w latach 30. XX wieku, nacechowane malarskością i miękkim rysunkiem oraz spowite mgłą, reprezentują nurt fotografii piktorialnej i są zapewne inspirowane malarstwem impresjonistycznym. W zbiorze tym możemy zapoznać się również ze „zdjęciami pejzażowymi”, powstałymi w późniejszym okresie twórczości Hartwiga, które ukazują krajobraz kielecki, krakowski, mazowiecki, tatrzański, pieniński czy też norweski.
Jednak największą część prac Edwarda Hartwiga stanowią fotografie teatralne, którymi, jak sam wspominał, zajął się zupełnie przypadkowo. Po przeprowadzce z Lublina do Warszawy w 1951 roku zaczął pracować na etacie w Centrali Obsługi Przedsiębiorstw i Instytucji Artystycznych (COPIA), co zaowocowało współpracą m.in. z Teatrem im. Juliusza Osterwy w Lublinie, Teatrem im. Stefana Jaracza w Łodzi oraz teatrami warszawskimi: Teatrem Ludowym, Teatrem Nowym, Teatrem Syrena, Teatrem Wielkim–Operą Narodową. Na szczególną uwagę zasługują fotografie prezentujące sceny z premier czy też portrety aktorów w kreacjach scenicznych.
Fotografie teatralne Hartwiga nie były tylko statycznymi zdjęciami dokumentującymi premiery, ponieważ obok scenografii demonstrowały emocje, nastroje oraz gesty aktorów i aktorek, a także ukazywały dynamizm i rytm poszczególnych spektakli. W kolekcji odnajdujemy również przykłady zdjęć przedstawiających poszczególne etapy pracy nad przygotowaniem spektakli, m.in. ukazujące pracę scenografów, garderobianych, charakteryzatorów, pracowników technicznych teatru. Niektóre fotografie stworzone w tym okresie przy zastosowaniu m.in. fotomontażu, fotocollage’u oraz solaryzacji sprawiały, że powstające wówczas „obrazy fotograficzne” stawały się odrealnione, surrealistyczne, a nawet często abstrakcyjne.
Ciekawym przykładem mogą być również fotografie ukazujące portrety polskich artystów Zenona Kononowicza (1903–1971) i Alfonsa Karnego (1901–1989), a także przedstawiające przyjaciół Edwarda Hartwiga w swoich lubelskich pracowniach malarskich: ponownie Zenona Kononowicza oraz Władysława Filipiaka (1908–1989).
Muzeum Warszawy
W zbiorach Muzeum Warszawy znajduje się bogata kolekcja prac Edwarda Hartwiga oraz pamiątek po nim, które trafiły do muzeum po jego śmierci. Zbiór ten obejmuje autorskie negatywy (ok. 5 tys.), odbitki (ok. 1,3 tys.) i diapozytywy barwne (ok. 1,5 tys.) o tematyce warszawskiej, które powstawały od lat 50. XX wieku po rok 2000.
Ważną część kolekcji stanowią fotografie ukazujące odbudowę stolicy, jej architektury oraz infrastruktury drogowej. Hartwig przez lata dokumentował najważniejsze przekształcenia, jakim ulegała Warszawa: budowę Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej (MDM), Trasy W-Z, Dworca Centralnego, Ściany Wschodniej czy ulicy Marszałkowskiej. Chętnie utrwalał widoki warszawskich parków i ogrodów, Łazienek Królewskich oraz Wilanowa. Z dużym zainteresowaniem fotografował miejskie rzeźby i pomniki, a także wielkoformatowe reklamy namalowane na ścianach kamienic czy malownicze neony. Ciekawą grupę stanowią zdjęcia Starego Miasta, poczynając od jego odbudowy w latach 50. XX wieku, poprzez artystyczne i nostalgiczne ujęcia w kolejnych dekadach, aż po lata 90. XX wieku.
W zbiorze tym odnajdziemy kadry opublikowane w dwóch albumach zatytułowanych „Warszawa”, wydanych w latach 1974 i 1984, oraz zupełnie nieznane ujęcia. Niezwykle interesujące wydają się niepublikowane dotąd kolorowe slajdy ukazujące Warszawę lat 90. XX wieku. Stanowią one świadectwo fascynacji kolorem, jakiej uległ Hartwig w ostatnim okresie swojej twórczości.
To, co stanowi o wyjątkowości zbioru znajdującego się w Muzeum Warszawy, to jego spójność tematyczna, w której kryje się bogactwo spojrzeń tak charakterystyczne dla twórczości Hartwiga. Warszawa obserwowana jest przez fotografa z odmiennych perspektyw, w zbliżeniach i z oddali, dniem i nocą, o różnych porach roku. Dlatego tak wiele kadrów tych samych miejsc jest tak różnorodnych, co niekiedy przysparza trudności w ich identyfikacji ze względu na oryginalność i nieoczywiste ujęcie.
Obie kolekcje prac Edwarda Hartwiga, znajdujące się w Bibliotece Narodowej i Muzeum Warszawy, zawierają jedne z ciekawszych przykładów twórczości tego artysty. Można je oglądać w polona.pl oraz w elektronicznym katalogu zbiorów Muzeum Warszawy.
◊◊◊
Tekst powstał w wyniku współpracy z Muzeum Warszawy w związku z projektem „Warszawa Edwarda Hartwiga – Cyfrowe Opowieści | w ramach programu MKiDN: Kultura Cyfrowa 2020 ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury”
◊◊◊
