Aleksandra Piłsudska: sufrażystka, rewolucjonistka, żona Marszałka

W powszechnej pamięci, zgodnie z obiegowo krążącą wiedzą funkcjonuje jako wierna towarzyszka życia Józefa Piłsudskiego i jego druga żona, ale jej udział w walce o odzyskanie niepodległości jest większy niż mogłoby się wydawać. Dość wspomnieć, że Aleksandra Piłsudska za bohaterską odwagę, którą wykazała się jako działaczka Polskiej Partii Socjalistycznej w legendarnej akcji pod Bezdanami w 1908 roku, a potem jako aktywna członkini oddziału wywiadowczo-kurierskiego I Brygady Legionów Polskich została odznaczona m.in. Krzyżem Walecznych i Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari – „za męstwo i hart ducha wykazane w pracy niepodległościowej”. 

Nigdy nie akceptowała tradycyjnie przypisanej kobiecie wyłącznej roli żony i matki, nie godziła się z przekonaniem, że pozycję kobiety determinuje kuchnia i kościół. Aleksandra Szczerbińska, urodzona 12 grudnia 1882 roku w Suwałkach, szybko została osierocona. Gdy miała dwanaście lat, zmarła jej matka, dwa lata potem – ojciec. Wychowywana była przez babkę Karoliną Zahorską, żarliwą patriotkę. Od najmłodszych lat ambitnie realizowała swoje plany. Uczyła się w gimnazjum w Suwałkach, po przeprowadzce do Warszawy skończyła szkołę handlową Józefy Siemiradzkiej, podjęła studia na konspiracyjnym Uniwersytecie Latającym. W roku 1903 podjęła pracę urzędniczą w jednej z fabryk na Woli.

Była niezwykle samodzielna. Miała postępowe poglądy. Z jednej strony nie godziła się na Polskę pod rozbiorami, z drugiej marzyła o pełnym uprawnieniu kobiet w wolnej już Polsce. Radykalne przekonania przywiodły ją do Polskiej Partii Socjalistycznej, do której wstąpiła w roku 1904. Dwa lata później poznała Józefa Piłsudskiego.

Była bardzo aktywna w działalności konspiracyjnej, wykazując się wielokrotnie brawurową odwagą. Szmuglowała zakazane książki i ulotki, ale także broń i amunicję, Wyróżniała się przy tym sprytem i pomysłowością. Miała zwyczaj powtarzać: „Kto urodził się Polakiem, ten musi być patriotą”. W roku 1907 została przez władze carskie aresztowana, ale po śledztwie, w którego trakcie nie przyznała się do niczego i nikogo nie wydała, zwolniono ją z braku dowodów. Z Warszawy przez Kijów trafiła do Lwowa, gdzie poza pracą urzędniczki działała w Związku Strzeleckim. 26 września 1908 roku wzięła udział w akcji Organizacji Bojowej PPS na stacji kolejowej pod Bezdanami w okolicach Wilna. W napadzie na rosyjski pociąg pocztowy jadący do Petersburga z pieniędzmi, oddział bojowców zdobył majątek, dzięki któremu można było sfinansować powstający w Galicji Związek Walki Czynnej. W tej akcji, dowodzonej przez Piłsudskiego, uczestniczyli między innymi: Tomasz Arciszewski, Aleksander Prystor i Walery Sławek. Ze względu na ich udział wyczyn ten przeszedł potem do historii jako akcja czterech premierów. W specjalnej broszurze Władysława Pobóg-Malinowskiego, wydanej w 1933 roku, uwzględniona została rola w tym zbrojnym incydencie właśnie Aleksandry Szczerbińskiej.

W niepodległej już Polsce Aleksandra zajmowała się nie tylko domem, ale również sprawami publicznymi. Działała w wielu towarzystwach społecznych i charytatywnych: w Naszym Domu tworzącym ośrodki opiekuńcze dla sierot, w Rodzinie Wojskowej organizującej przedszkola i szkoły, w Opiece zakładającej świetlice i biblioteki. Ponadto angażowała się w prace Komitetu Akcji Pomocy Zimowej oraz Unii Obrońców Ojczyzny. W roku 1926 weszła w skład kapituły Orderu Virtuti Militari. Towarzyszyła mężowi na dorocznych Zjazdach Legionistów.

Po wybuchu pierwszej wojny światowej wstąpiła do Legionów Polskich, a po ich rozwiązaniu działała w konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej, w 1915 została aresztowana i osadzona w obozie internowanych w Szczypiornie koło Kalisza, skąd zwolniono ją w listopadzie 1916 roku. Gdy związała się z Józefem Piłsudskim, był on już w separacji z Marią z Koplewskich-Juszkiewiczową. Niestety, pierwsza żona nie godziła się na rozwód. Gdy w roku 1918 urodziła się pierwsza córka Aleksandry i Józefa – Wanda, komendant przebywał w twierdzy w Magdeburgu, dwa lata później przyszła na świat ich druga córka Jadwiga. Pobrali się w 1921 roku w kaplicy w Belwederze, dopiero po śmierci pierwszej żony Marszałka. Ślubu udzielił ks. Marian Tokarzewski, a świadkami byli pułkownicy Bolesław Wieniawa-Długoszowski oraz Eugeniusz Piestrzyński.

Swoją obecnością uświetniała wiele uroczystości. Zachowały się zdjęcia ze spotkania z powstańcami styczniowymi, z inauguracji szkoły im. Stefana Żeromskiego na warszawskiej w Pradze czy z otwarcia wystawy poświęconej Henrykowi Sienkiewiczowi.

Według Katarzyny Drogi, autorki ogłoszonej rok temu beletryzowanej biografii Kobieta, którą pokochał Marszałek. Opowieść o Oli Piłsudskiej, miała – jak na sufrażystkę przystało – ogromny wpływ na Marszałka w kwestii m.in. przyznania kobietom praw wyborczych. Nie sposób nie wspomnieć, że obszerną publikację o jej działalności konspiracyjnej, bojowej i niepodległościowej, zatytułowaną Aleksandra Piłsudska: komendantka wywiadu kobiecego, już w roku 1934 ogłosił pod pseudonimem Roman Halny – Adam Próchnik, działacz socjalistyczny, historyk, poseł.

Po śmierci Józefa Piłsudskiego 12 maja 1935 wzięła udział w uroczystościach pogrzebowych na Wawelu, a rok później w ceremonii złożenia urny z sercem Marszałka w grobie jego matki na cmentarzu na Rossie w Wilnie.

Chociaż potem ograniczyła swój udział w życiu publicznym, to jednak aż do 1939 roku przewodniczyła Komitetowi Opieki nad Najbiedniejszymi Mieszkańcami Warszawy „Osiedle”. Cieszyła się wielkim szacunkiem społecznym. Po wybuchu II wojny światowej wraz z córkami wyjechała do Wilna, stamtąd udała się do Kowna, a potem do Rygi. Później przez Szwecję udało się jej dotrzeć do Londynu. Na emigracji spisała Wspomnienia, które ukazały się nakładem Wydawnictwa Gryf w 1960 roku. Wznawiano je wielokrotnie za granicą, a w Polsce zostały wydane po raz pierwszy w roku 1989 przez Wydawnictwo Novum. Zmarła 31 marca 1963 roku i spoczęła na North Sheen Cemetery. W roku 1992 jej prochy przeniesiono na Powązki w Warszawie.

____________

Sfinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017-2022