Igor Newerly, pisarz z autorytetem

Jeden z najważniejszych pisarzy powojennej Polski. Zanim jednak Newerly zaczął uprawiać twórczość oryginalną, był w okresie międzywojennym sekretarzem Janusza Korczaka, od którego przejął redakcję „Małego Przeglądu”. Więzień Pawiaka oraz obozów na Majdanku i w Auschwitz, odznaczony medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, prezes oddziału warszawskiego Związku Literatów Polskich. Autor wielu powieści, w tym Pamiątki z Celulozy, sfilmowanej w dwu częściach przez Jerzego Kawalerowicza. Zmarł trzydzieści pięć lat temu, 19 października 1987 roku w Warszawie, gdzie został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Pierwszą swoją powieść, Nurt nad chłopskim brzegiem, napisał w 1939 roku, lecz nigdy nie została ona opublikowana; według jednej wersji – zaginęła, według innej  – została zniszczona przez autora. Tym samym pierwszą powieścią Newerlego w jego bibliografii jest Chłopiec z Salskich Stepów, drukowany w 1948 roku w odcinkach na łamach „Walki Młodych” i jeszcze w tym samym roku wydany w wersji książkowej nakładem wydawnictwa Czytelnik. W powieści tej autor wykorzystał przeżycia i doświadczenia z okresu wojennej zawieruchy. Książka rychło trafiła do spisu lektur obowiązkowych w szkołach.

Wcześniej – w dwudziestoleciu międzywojennym – Newerly publikował  artykuły publicystyczne, jednak podpisywane nie jako Igor Newerly, lecz Jerzy Abramow.

Był synem oficera rosyjskiej armii, Mikołaja Abramowa, oraz Polki Teresy Newerly. Na świat przyszedł w Białowieży 24 marca 1903 roku. Jako chłopiec stracił w wypadku nogę, lecz wynikające z tego ograniczenia fizyczne potrafił przemóc. Prowadził czynne życie. Po wybuchu I wojny światowej uczył się w gimnazjum w Symbirsku, studiował prawo w Kijowie, lecz po wstąpieniu do Młodzieży Socjaldemokratycznej był aresztowany i osadzony pod nadzorem policji w Odessie. W 1924 roku udało mu się uciec do Polski, gdzie znów go aresztowano, tym razem pod zarzutem szpiegostwa na rzecz ZSRR. Po zwolnieniu z aresztu w 1925 roku znalazł się w Warszawie. Tu poznał się z Januszem Korczakiem, został jego sekretarzem, do 1930 roku pracował w sierocińcach przy Krochmalnej i na Bielanach. Po II wojnie światowej był redaktorem czterotomowej edycji pism Korczaka, zawierającej jego teksty literackie, opowiadania i powieści, a także rozprawy naukowe, popularnonaukowe i publicystyczne poświęcone wychowaniu dzieci i pedagogice.

W 1946 roku współzakładał Komitet Korczakowski (przewodniczył mu do 1966 roku), zajmował się jego spuścizną społecznikowską, twórczą oraz intelektualną. Napisał o nim dwie książki: wspomnienia Żywe wiązanie i powieść Rozmowa w sadzie piątego sierpnia. Ta pierwsza  ukazała się w 1966 roku, natomiast druga w 1978. W roku 1984 ukazało się łączne wydanie Rozmowy w sadzie z gawędą O chłopcu z bardzo starej fotografii.

W 1966 roku był już Newerly autorem memoriału skierowanego do władz PRL w sprawie fatalnej materialnej sytuacji większości polskich pisarzy i zaostrzającej się cenzury, za co spotkały  go restrykcje polityczne. Wtedy też postanowił wystąpić z PZPR (był członkiem PPS od 1946, zaś PZPR od 1948 roku).

W czasie II wojny światowej pracował ponad siły jako szklarz w Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym, w 1940 roku został nawet prezesem Spółdzielni Zabawkarsko-Stolarskiej, działał na rzecz konspiracji, za co gestapo aresztowało go i więziło na Pawiaku. Przeszedł gehennę kilku obozów: na Majdanku, w Auschwitz, Oranienburgu i Bergen-Belsen, przeżył tzw. marsz śmierci. Zaraz po wyzwoleniu z obozu w kwietniu 1945 roku w polskiej kolonii Bordowick koło Lüneburga uruchomił warsztaty stolarskie, ale jeszcze tego samego roku przedostał się przez Szczecin do Warszawy i tu podjął pracę w zarządzie głównym Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. W roku 1950 opublikował Archipelag ludzi odzyskanych, opatrzony podtytułem „opowieść historyczna z roku 1948”, efekt jego peregrynacji po Warmii i Mazurach.

Tego samego roku wstąpił do Związku Literatów Polskich, gdzie pełnił funkcję opiekuna Koła Młodych, do którego należeli m.in. Marek Hłasko i Jan Himilsbach, Marek Nowakowski i Włodzimierz Odojewski. Na przełomie lat 1951/1952 w ośmiu numerach „Twórczości” ukazała się Pamiątka z Celulozy o życiu robotników w fabryce we Włocławku. Powieść uznawana w tamtym czasie za wzorcowy przykład socrealizmu została napisana z takim kunsztem, że od strony artystycznej broni się i dzisiaj. Na przełomie lat 1957/1958 redakcja „Żołnierza Polskiego” drukowała w odcinkach kolejną  powieść Newerlego pod tytułem Szu-hai, którą pisarz w formie książkowej ogłosił w 1960 roku jako Leśne morze. Rzecz rozgrywa się w Mandżurii, w tajdze zwanej właśnie szu-hai, podczas II wojny światowej. Jej bohaterem jest Wiktor Domaniewski, chłopak, który chciałby walczyć za Polskę, której jeszcze nie widział.

W roku 1957 Newerly osiadł we wsi Zgon na Mazurach, gdzie mieszkał przez następne trzydzieści lat. Nie ustawał w działalności na rzecz środowiska literackiego, był w Zarządzie Głównym ZLP, stawał w obronie szykanowanych pisarzy Melchiora Wańkowicza i Marka Nowakowskiego, ale także działacza opozycji Jacka Kuronia. I oczywiście pisał. Pracował nad autobiograficzną prozą Zostało z uczty bogów. Niestety, nie mogła się ukazać wtedy, gdy powinna. W 1981 roku profesor Andrzej Mencwel wydał ją w małym nakładzie jako numer 2 redagowanego przez siebie pisma „Meritum”. W roku 1986 ukazała się w Instytucie Literackim w Paryżu i równocześnie w kraju nakładem podziemnej Niezależnej Oficyny Wydawniczej, wreszcie w 1988 roku nakładem Czytelnika, opatrzona posłowiem Mencwela. Nie sposób nie dodać, że jeszcze w 1986 roku pisarz został uhonorowany za ten utwór Nagrodą Kulturalną NSZZ Solidarność, natomiast  w stanie wojennym, w 1982 roku, Instytut Pamięci Narodowej Yad Vashem w Jerozolimie przyznał pisarzowi medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

Ostatnie lata życia twórcy to wytężona praca literacka. Na dwa lata przed śmiercią wydał zbiór trzynastu opowiadań Za Opiwardą, za siódmą rzeką, w większości związanych z kajakowymi wyprawami pisarza po rzekach i jeziorach. Jest w tym tomie Kolęda ludowa ogłoszona w prasie w 1948 roku, jest Szkatułka, sfilmowana przez Marka Nowickiego jeszcze w 1983 roku, są także nowele: Mazurska historia oraz Moja załoga, różne szlaki i przygody.

Rok przed śmiercią pisarz opublikował wysoko ocenioną przez krytykę literacką i kilka razy wznawianą przejmującą powieść Wzgórze Błękitnego Snu, zainspirowaną losami Polaków zesłanych na Syberię. Kanwę powieści stanowią losy Bronisława Najdarowskiego, członka partii Proletariat, planującego zamach na cara, pojmanego i skazanego na katorgę i dożywotnie zesłanie. Po czterech latach katorgi Najdarowski – pogodzony z losem, ale i z okrutną naturą – zaczyna wieść w tajdze życie, które mu pozostało.

W roku śmierci został wyróżniony Nagrodą im. Janusza Korczaka, przyznawaną przez towarzystwo jego imienia działające w Giessen, w Republice Federalnej Niemiec. Był i w Polsce, i za granicą pisarzem z autorytetem.