Fotografie, afisze, druki ulotne z lat 40. XX wieku, zgromadzone w archiwach Biblioteki Narodowej i udostępniane przez Cyfrową Bibliotekę Narodową POLONA, to kolekcja z okresu naznaczonego terrorem II wojny światowej, a potem polityką nowego ładu narzuconego państwom Europy Środkowej przez Józefa Stalina. Zbiór liczy niemal pół tysiąca obiektów.
W 1939 roku, po wkroczeniu do Polski, Niemcy podjęli decyzję o zamknięciu prawie wszystkich teatrów. Zezwolono na uruchomienie zaledwie kilku, zastrzegając jednocześnie, że mogą prezentować jedynie repertuar rozrywkowy, obejmujący operetki, rewie czy farsy. W lipcu 1940 roku władze Generalnego Gubernatorstwa wydały nakaz rejestrowania się wszystkim aktorom pragnącym prowadzić działalność artystyczną. Konspiracyjny ZASP nawoływał do bojkotu tych dyspozycji. Jednocześnie aktorzy uzyskali zgodę na występy w kawiarniach prowadzonych przez artystów teatru, filmu czy muzyków. Ci wszyscy, którzy nie podporządkowali się tym zasadom i występowali w teatrach działających za zgodą Niemców karani byli infamią.
Przyglądając się afiszom teatralnym z czasów wojny, można wyraźnie zauważyć, że z repertuaru zniknęła całkowicie klasyka, ustępując miejsca rozrywce. Pojawiała się ona zwłaszcza w usankcjonowanych przez Niemców tzw. teatrach jawnych. Teatr Niebieski Motyl, na przykład, zapraszał 2 czerwca 1940 roku na Mazowiecką, gdzie w ramach gościnnych występów miał być realizowany program „wysoce artystyczny”, „z udziałem czołowych artystów scen polskich”.
Niebieski Motyl to oczywiście jeden z kilkunastu jawnych teatrów, wśród których można wymienić takie, jak: Variete, Kometa,
Hollywood, Figaro,
Maska, Nowości czy Teatr Miasta Warszawy.
W tym ostatnim, mieszczącym się w dawnym Teatrze Polskim przy ulicy Karasia, w październiku 1940 roku dali występ filharmonicy, co dokumentuje niemiecki afisz z orłem III Rzeszy trzymającym w szponach swastykę. Warto dodać, że sam gmach Filharmonii Warszawskiej, spalony w czasie oblężenia Warszawy w roku 1939, podczas walk powstania warszawskiego w 1944 został zbombardowany i uległ znacznemu zniszczeniu.
Zgodnie z instrukcją konspiracyjnego ZASP, powstało wiele scen organizowanych przez aktorów. Otwierano je w kawiarniach i klubach. Aktorzy występowali na malutkich estradach, a w wolnych chwilach dorabiali sobie jako kelnerzy. W okresie świąt Bożego Narodzenia organizowali „Gwiazdki” dla biednych dzieci. Café- Winiarnia Narcyz zapraszała na wieczór piosenek lwowskich, gdzie zamiast Szczepka i Tońka pojawili się Jóźko i Mańko.
W Starym Teatrze w Krakowie odbywały się w miarę regularnie koncerty poezji. Ciekawą inicjatywą artystyczną był tajny Teatr Niezależny Młodych Plastyków z Krakowa, tworzący oryginalne awangardowe inscenizacje klasyki. Występy tej grupy odbywały się prywatnych mieszkaniach. Wystawiano m.in. „Balladynę” Słowackiego czy „Powrót Odysa” Wyspiańskiego, które przeszły do historii teatru. Ich reżyser: malarz i rysownik Tadeusz Kantor stał się potem jedną z najważniejszych postaci światowego teatru. Dzięki POLONIE możemy obejrzeć zdjęcia z próby „Balladyny” z 1943 roku.
Spektakle – o czym świadczy jedna z fotografii – powstawały w miejscach tak szczególnych jak oflag.
Warto, choć pokrótce, wspomnieć o publikacjach. W 1941 roku, najwyraźniej „ku pokrzepieniu serc”, wydano książkę „Od Zagłoby do Wiecha. Humor w literaturze polskiej”. „Być może nie czas dzisiaj na humor – czytamy we wstępie – ale gospodarze nasi, Anglicy pokazują nam swojem życiem, że uśmiech nigdy nie jest zbrodnią. Nawet w czasach tragizmu”. W 1940 roku we Lwowie z okazji 85. rocznicy śmierci Adama Mickiewicza odbywa się uroczysty wieczór pamięci. Okolicznościowe wydawnictwo w języku polskim i rosyjskim opatrzone jest mottem: „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się!”. Nakładem Biblioteki Polskiej w Budapeszcie ukazuje się „Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego. Związek Patriotów Polskich w ZSRR wydaje w 1943 roku tomik poezji Marii Konopnickiej. Fotografowie wypełniają misję dokumentalistów. W nieformalnym cyklu, który można by nazwać „Polska oskarża”, pojawiają się zestawy zdjęć pokazujących słynne pomniki przed zniszczeniem i zrujnowane w czasie wojny.
Niemieckie plakaty zapraszają do zwiedzania Krakowa czy Wilanowa. Mimo popularnego hasła „Tylko świnie siedzą w kinie, co bogatsze to w teatrze”, pojawia się wiele plakatów filmowych zarówno w polskiej, jak i w niemieckiej wersji językowej.
Zakończenie wojny i wprowadzanie w Polsce nowego ustroju zaowocowało cała serią fotografii i druków propagandowych. Widnieją na nich hasła typu: „Do bram Szczecina i bram Gdańska wiedzie nas trwała przyjaźń słowiańska”,
czy też: „Polska wraca nad Bałtyk”.
Po zakończeniu wojny życie teatralne powoli odradzało się. Organizowano publiczne zbiórki pieniędzy na odbudowę teatrów, sal koncertowych. Jeden z afiszy informuje np., że w maju 1945 roku odbędzie się zbiórka na odbudowę Warszawy w Teatrze Ziemi Rzeszowskiej.
Sceny teatralne powstają także w małych miejscowościach. W Grudziądzu w 1946 roku na inaugurację sceny teatralnej wystawiono „Ciotkę Karola”. W Tarnobrzegu grają „Pana Jowialskiego”, a w Ełku komedię „Gdzie diabeł nie może”.
Na afiszach króluje klasyka – bezpieczna klasyka. O „Dziadach” można sobie pomarzyć. Po udanej krakowskiej premierze „Skiza” w 1945 roku gwiazda przedwojennego kina Mieczysława Ćwiklińska odbywa tournée ze spektaklem po scenach Warszawy i Poznania. Grane są też „Śluby panieńskie”. Organizuje się koncerty, recitale muzyczne. Chopina gra dobrze zapowiadający się wówczas wirtuoz Jan Ekier. Jerzy Jurandot zakłada w 1945 roku Teatr Syrena. Scena muzyczno-rewiowo-kabaretowa powstaje w Łodzi, ale kilka lat później przenosi się na stałe do Warszawy.
Ozdobą kolekcji dokumentującej życie społeczne i kulturalne, zwłaszcza drugiej połowy lat 40. ubiegłego wieku, są portrety fotograficzne Benedykta Jerzego Dorysa prezentującego najwybitniejszych przedstawicieli świata kultury. Ten cykl rozwinie się zwłaszcza w późniejszych dekadach.
____________
Sfinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017-2022
